Naijilia/guw-bj

Sọn Wikipedia
     

Cet article est écrit en Gun (Bénin)

Naijilia

Tatɔ́-tònɔ Abuja
Lɛdó 923 769 km²
Gbɛtɔ̀ Sɔxa Lɛ 211 400 708 ab. (2021)

Naijilia (xe nɔ nyí yiylɔɖɔ république fédérale du Nigeria) nyí otò ɖé to hwèyixɔ Aflika tɔn. Ná gbɛtɔ́ livi 216,7 wɛ nɔ nɔ̀ otò lɔ mɛ wutu, gbɛtɔ́ xe tin to Aflika lɛ wɛ nɔ nɔ̀ otò lɔ mɛ. Tatɔ́-tònɔ etɔn wɛ Abuja. Naijilia nyí otò xe klo húgǎn to Aflika, kpóɖɔ é nɔ nyí kpinkpɔnhlan taiɖi otò xe tindó xuhlɔn húgǎn to ageklo lɔ ji.

Hwenuxó[jlado | jla asisado]

To oxwe 1500 jɛ 1800 lɛ gblamɛ, Europe-nu lɛ kplan mɛsusu sɔ́n nǔxe nɔ nyí yiylɔɖɔ Naijilia todin kpó aɖà hwèyixɔ Aflika tɔn ɖevo lɛ kpó mɛ taiɖi afanumɛ lɛ. Enɛgodo, afanumɛ exelɛ nyí ɖiɖohlan nadó wazɔ́n to Amelika. Afanumɛ exelɛ nyí xixɔ̀ bo nyí sisà to Amelikanu lɛ mɛ gbɔn Europe-nu xe nɔ nɔ̀ finɛ lɛ dali. To egbexe, mɛsusu wɛ gbɛsɔ tindó kancica xɛ afanumɛ enɛlɛ to Amelika, ɖilě etlɛ nyíɖɔ yé masɔ nyí afanumɛ ba. Yé nɔ nyí yiylɔɖɔ omɛ Amelika Aflika tɔn lɛ.

Sɔ́n 1901 jɛ 1960, Royaume-Uni ɖugán ɖo Naijilia ji. Cigbǎ, to 1960 gbɛtɔ́ lɛ jlo mɛɖékannujɛ, kpóɖɔ to godo mɛ, Grande-Bretagne ɖike yé ni tindó mɛɖékannujɛ. To enɛgodo, Naijilia jugbɔn ojlɛ acɛglanglan-kpanamɛ tɔn ɖé mɛ fie nukɔntɔ lɔ lɛ ma tlɛ tin te enyí suhúgǎn gbɛtɔ́ lɛ tɔn ma tlɛ xodó yé. To ojlɛ exe mɛ, ahwàn ɖé tin xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Tòhwan Naijilia tɔn, exe bɛ Klistiani xe nyí Igbovi lɛ hɛn to lɛdó xùwaji-hwèzɛtɛn tɔn xe to avùnxo sɔta ganɖuɖu Naijilia tɔn. Yé jlo ná klan yěɖé ɖovo sɔ́n Naijilia, xe nyí anaɖéná gbɔn nukɔntɔ Malenu lɛ tɔn xe wá sɔ́n agewaji bosɔ nyí nukɔntɔ xe ko flusɔ́ sɔ́n hwèyixɔ lɛ dali. Ahwàn lɔ wá vivɔnu to godo mɛ, bɔ Naijilia nyí gigɔyí xwlaɖokpó ɖogɔ taiɖi otò ɖokpó.

To 1999, Naijilia lɛzun omɛ nukúnɖéji ɖé, fie gbɛtɔ́ lɛ nɔ ɖé nukɔntɔ yětɔn lɛ te. To enɛgodo, Olusegun Obasanjo, xe nyí Klistiani xe nyí Ayɔnuvi ɖé sɔ́n xùwaji, lɛzun Togán. To 2007, Umaru Yar'Aɖua, xe nyí Malenu xe nyí Hausavi ɖé nyí ɖiɖé taiɖi Togán xe bɔdego. Yar'Aɖua kú to mai 2009. To godo mɛ, Jonathan xe nyí mɛbɔɖomɛgo togán tɔn lɔ wá lɛzun togán.

Jonathan xe nyí mɛxoɖutɔ ɖagbe lɔ nyí gbigbɛɖayǐ to hwenuena é gbahwàn vòbibla kpaa 2011 tɔn to tonuɖiɖɔ-lixo godo, yèɖɔ PDP.

É wadevizɔn taiɖi togán otò lɔ tɔn kakajɛ 2015.

To bɛjɛeji oxwe kanweko 21tɔ tɔn, nudǐnɖɔn sinsinnyɛ susu wɛ tin. Exelɛ bɛ lɛdó jɔwamɔ tɔn kpikpli nukúnbianamɛtɔ tɔn xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Boko Haram wleawuna hɛn.

Suhúgǎn azɔ̀n lɔ tɔn wɛ nɔ wá aimɛ to agewaji hwèzɛtɛn tɔn. kpikpli exe jlo ɖɔ osɛ́n Sharia tɔn ni nyí nina otò lɔ. Ɖevo wɛ ahwànfunfun Naijilianu lɛ tɔn, xe mɛ jaguda-gbɛ́ lɛ nɔ bɛ mɛgbenyinya lɛ hɛn te, titewungbe to agewaji. Gufɔntɔ xe nɔ hɛn kinklan wá lɛ tin to xùwaji-hwèzɛtɛn tɔn.

Jonathan xe nyí mɛxoɖutɔ ɖagbe lɔ nyí gbigbɛɖayǐ to hwenuena é gbahwàn vòbibla kpaa 2011 tɔn to tonuɖiɖɔ-lixo godo, yèɖɔ PDP.

É wadevizɔn taiɖi togán otò lɔ tɔn kakajɛ 2015.

To bɛjɛeji oxwe kanweko 21tɔ tɔn, nudǐnɖɔn sinsinnyɛ susu wɛ tin. Exelɛ bɛ lɛdó jɔwamɔ tɔn kpikpli nukúnbianamɛtɔ tɔn xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Boko Haram wleawuna hɛn.

Suhúgǎn azɔ̀n lɔ tɔn wɛ nɔ wá aimɛ to agewaji hwèzɛtɛn tɔn. kpikpli exe jlo ɖɔ osɛ́n Sharia tɔn ni nyí nina otò lɔ. Ɖevo wɛ ahwànfunfun Naijilianu lɛ tɔn, xe mɛ jaguda-gbɛ́ lɛ nɔ bɛ mɛgbenyinya lɛ hɛn te, titewungbe to agewaji. Gufɔntɔ xe nɔ hɛn kinklan wá lɛ tin to xùwaji-hwèzɛtɛn tɔn.

Lɛdó otò tɔn[jlado | jla asisado]

Awinnya Zuma tɔn sɛkpɔ Suleja

Naijilia tindó lɛdó kilomɛtlu 923 768 tɔn ɖé. Otò xe nyí atɔ́ntɔ to otò xe klohúgǎn to ayihɔ́n lɔ mɛ lɛ lɔ wɛ. É má dógbó ɖé xɛ Benɛ (kilomɛtlu 773), Niger (kilomɛtlu 1 497), Tcad (kilomɛtlu 87) kpóɖɔ Cameroun (kilomɛtlu 1 690). É hwè gbau, é tindó agayiyi kilomɛtlu 853 tɔn.

Fixe yiaga húgǎn to Naijilia wɛ Chappal Waddi to nuɖi kilomɛtlu 7 936. Tɔ̀sisa Niger kpó Tɔ̀sisa Benue kpó wɛ nyí tɔ̀sisa tangan lɔ lɛ. Yé nɔ kpli dókpɔ́ bo nɔ sà byɔ́ otɔ̀ Naijilia tɔn mɛ, exe nyí ɖokpó to otɔ̀ xe klo húgǎn to ayihɔ́n mɛ lɛ mɛ. Niger Delta nyí xwégbè ná atin susu xe nyí nyinywhɛ taiɖi "mangroves" to cɛncɛn Aflika tɔn.

Tòɖaxó Lɛ[jlado | jla asisado]

Tòɖaxó exelɛ wɛ tin to Naijilia kpó gbɛtɔ́ húgǎn livi 1 to 2012 kpó.

Tòɖaxó Gbɛtɔ́ Sɔxa
Lagos 11 547 000
Kano 3 466 000
Ibadan 3 028 000
Abuja 2 245 000
Port Harcourt 1 947 000
Kaduna 1 566 000
Benin City 1 398 000
Zaria 1 075 000

Tohàn[jlado | jla asisado]

Tohàn Naijilia tɔn: "Fɔ́n, tòvi xatɔ" ("Arise, O Compatriots")

To Naijilia, tohàn awe wɛ tin. Tintan nyí yiylɔɖɔ "Mì kpà Naijilia". To tohàn awetɔ kpó ɖéxe mɛ é wá sɔ́n kpó mɛ, mǐ nɔ nyí yiylɔɖɔ "Fɔ́n, tòvi xatɔ". Omɛ tintan nyí kinkàn gbɔn Lilian Jean William dali bosɔ nyí kinkàn gbɔn Frances Berda dali. Omɛ 5 wɛ kàn awetɔ bo nyí kinkàn gbɔn ogbɛ́ húnxotɔ lɛ tɔn xe bɛ kponɔ lɛ hɛn dali. "Fɔ́n, tòvi xatɔ" nyí sisè to titan hwenu to mɛɖékannujɛ Naijilia tɔn hwenu.

Sinsɛ̀n[jlado | jla asisado]

To Naijilia, ɖiblayi sɔxa Malenu lɛ kpó Klistiani lɛ kpó tɔn ɖokpólɔ wɛ tin. Suhúgǎn Klistiani lɛ tɔn nɔ nɔ̀ xùwaji, kpóɖɔ suhúgǎn Malenu lɛ tɔn nɔ nɔ̀ agewaji. To vogbingbɔn mɛ ná nǔxe mɛɖélɛ lɛn, tòhwan Naijilia tɔn manyi hinhɛnwa gbɔn vogbingbɔn sinsɛ̀n tɔn lɛ kɛɖɛ dali gba. Ahwàn lɔ jɔ sɔ́n azán 6tɔ Liyasun 1967 jɛ azán 1tɔ Alunlunsun 1970, kpóɖɔ nudǐnɖɔn tonuɖiɖɔ tɔn ɖé nyí finfɔnɖote gbɔn ayimatɛn xùwaji-hwèzɛtɛn Naijilia tɔn lɛ dali xe to tintɛnkpɔn nadó gbà otò yětɔn bosɔ wleawuna otò yětɔn titi xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Rékpublique ɖu Biafra. Nudǐnɖɔn lɔ fɔ́n ná nuxahun akwɛ́zinzan, akɔ̀, aca, kpó sinsɛ̀n tɔn lɛ kpó to kpikpli voovo Naijilia tɔn lɛ cɛncɛn wutu.

Adɔkunnu jɔwamɔ tɔn lɛ[jlado | jla asisado]

Naijilia nɔ ɖé amì susu tọ́n, kpóɖɔ avùnxixo ɖélɛ ko to yìyì ná mɛsusu nɔ jlo nadó má amì lɔ lɛ xɛ mɛɖevo lɛ wutu. Ahwàn exe ko to jijɔ to lɛdó xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Niger Delta mɛ, fie Tọ̀sisa Niger tɔn nɔ sà byɔ́ Oxù Atlantique tɔn mɛ te.

Tòɖaxo xe klo húgǎn to Naijilia wɛ Awɔnlin (Lagos). Naijilia tindó ogbé kpó zungbo lɛ kpó, kpóɖɔ é sɔgan yọ̀n tawun, ná é sɛkpɔ oxù xe má ayihɔ́n lɔ wutu. Amì odòglɔ tɔn kpó glelilɛ kpó wleawuna ninɔmɛ akwɛ́zinzan Naijilia tɔn.

Núɖùɖù[jlado | jla asisado]

Núɖùɖù Naijilia tɔn, taiɖi núɖùɖù xe nɔ nyí ɖùɖù to hwèyixɔ Aflika tɔn to kpaa mɛ, nyí nyinywɛ taiɖi mɛxe nɔ ɖo vogbingbɔn xya bosɔ nyí hɛngogonɔ. É bɛ nuhwɛ́nkun kpó amà flinflin kpó hɛn, xe nɔ saba nyí amì vɛɛ kpó amì vivi kpó. Núɖùɖù Naijilia tɔn lɛ nɔ vivi bosɔ nɔ sù tawun. Hyɛ sɔgan mɔ núɖùɖù wunmɛ voovo lɛ to axi lɛ mɛ kpóɖɔ nusatɛn lɛ mɛ, vlavo to amì mɛ.

Aihundida lanmɛyiya tɔn[jlado | jla asisado]

Bɔlu afɔ tɔn to otò Naijilia tɔn mɛ wɛ nyí aihundida lanmɛyiya tɔn to otò lɔ mɛ. Otò lɔ tindó ogbɛ́ bɔlu afɔ-tɔn etɔn titi. kpikpli xe mɛ Naijilia wá sɔ́n to otò lɔ mɛ, xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Sukpér Eagles, ko hɛn Kɔfo ayihɔ́n tɔn xwla atɔ́n. Yé tin to 1994, 1998, 2002, 2014, 2014, 2018 kpóɖɔ suhúgǎn yětɔn to 2002. Yé gbahwàn Kɔfo Akɔta Aflika tɔn lɛ tɔn to 1980, 1994 kpóɖɔ to 2013.

Yé sɔ yí Kɔfo ayihɔ́n tɔn kpɛvi tɔn. Yé nɔ yí sika-sinɛ̀n zan nadó bɛ bɔlu xe yè nɔ nyì ɖo afɔ mɛ to agbàhwinhwlɛn Olympique tɔn hwenu to alunlun 1996 tɔn mɛ.

Naijilia sɔ nɔ tindó maxɛ to aihundida lanmɛyiya tɔn ɖevo lɛ mɛ taiɖi bɔlu xe yè nɔ nyì ɖo oɖɔ̀ mɛ, bɔlu xe yè nɔ yí okpò ɖo xò, kpó wezunɖidó kpó. Aihundida lanmɛyiya tɔn titewungbe ɖé wɛ é sɔ nyí to Naijilia; Dick Tiger kpó Samuel Peter kpó ko nyí tovi ayihɔ́n tɔn xoxo lɛ.

Alɔdlɛndónù lɛ[jlado | jla asisado]