Benɛ/guw-bj

Gun

(Bénin)

Gun (Gungbe)

Cet article est écrit en Gun (Bénin) This article is written in Gun (Bénin)

Benɛ
Tatɔ́-tònɔ	Porto-Novo (Xɔgbonu)
Lɛdó	114 763 km²
Gbɛtɔ̀ Sɔxa Lɛ	11 733 059 ab. (2019)

Tohàn Benɛ tɔn: "Bɛjɛeji azán yɔ́yɔ́ ɖé tɔn" ("L'Aube Nouvelle")

Bénin (xe sɔ nɔ nyí yiylɔɖɔ République du Bénin; to Gungbe mɛ: Benɛ) nyí otò ɖé to Aflika. Tatɔ́-tònɔ Bénin tɔn wɛ Porto-Novo. Wekantɛn ganɖuɖu tɔn lɛ tin to Cotonou, xe nyí tòɖaxó xe klo húgǎn to otò lɔ mɛ. Suhúgǎn gbɛtɔ́ lɛ tɔn nɔ nɔ̀ xuto kpɛvi xùwaji tɔn to Zɛklan Bénin tɔn (Golfe du Bénin) tó.

Ná France ko ɖugán dó Bénin ji to ojlɛ ɖé mɛ wayi bɔ é gbɛ́ tindó kancica kpɛkikpɛki xɛ ɛ wutu, Flansegbe wɛ nyí ogbè tangan Bénin tɔn. Mɛsusu sɔ nɔ dó ogbè lɛ tayiɖi Fɔngbe kpó Ayɔgbe kpó. Kpikpli sinsɛ̀n tɔn xe klo húgǎn to Bénin wɛ Katoliki Lomu tɔn. Sinsɛ̀n Malenu lɛ tɔn, Vodun kpó sinsɛ̀n Kplɔtɛstant tɔn kpó sɔ gbayikpé ga.

Bénin nyí ɖokpó to hagbɛ́ Kplidókpɔ́ Akɔta lɛ tɔn, Gbekɔndókpɔ́ Aflika tɔn, Organisation de la coopération islamique, Francophonie, Communauté des États sahélo-sahariens, Association des producteurs africains de pétrole, Zone de paix et de coopération de l'Atlantique Sud, kpó Autorité du Bassin du Niger kpó mɛ.

Sɔ́n oxwe kanweko 17tɔ jɛ 19tɔ, Bénin nyí ganɖuɖeji gbɔn Axɔluɖuta Dahomey tɔn dali. Europe-nu lɛ ylɔ “Xuto Afanumɛ tɔn” sɔ́n oxwe kanweko 17tɔ mɛ, ná susu afanumɛ lɛ tɔn nyí yíyí sɔ́n bato-glintɛn lɛ tayiɖi Porto-Novo kpó Cotonou kpó yì Amelika wutu.

To hwenuena kanlinmɔgbenu-ninɔ nyí alɔhɛnɖotena, France funahwàn sɔta Dahomey bosɔ jɛ ganɖu dó axɔluɖuta lɔ ji. Yé ɖyɔ́ nyǐkɔ etɔn tayiɖi Colonie du Dahomey. To 1960, Colonie du Dahomey jɛ éɖekannu sɔ́n France. Sɔ́n 1972 jɛ 1990, ganɖuɖu Marxisme-léninisme tɔn ɖé xe nɔ nyí yiylɔɖɔ République populaire du Bénin tin to otɛn acɛkpikpa tɔn mɛ. République du Bénin egbezangbe tɔn nyí didóai to 1991.

Ayigba kpó lɛdó kpó otò lɔ tɔn

Bénin nyí otò bibó ɖé to hwèyixɔ-waji Aflika tɔn. Otò lɔ gblo sɔ nuɖi kilomɛtlu 325. É tin to Equator kpó Tropic of Cancer kpó cɛncɛn. Bénin tindó dógbó xɛ Togo to hwèyixɔ-waji, Burkina Faso kpó Niger kpó to agewaji, Nigeria to hwèzɛtɛn, kpó Zɛklan Bénin tɔn to xùwaji kpó.

Fixe yiaga húgǎn to Bénin wɛ Osó Sokbaro, xe yiaga ná mɛtlu 658.

Jonɔ saɖitɔ lɛ nɔ dla nɔtɛn lɛ kpɔ́n tayiɖi Reserve du W du Niger kpó Jikpa Pendjari tɔn kpó nadó kpɔ́n kanlin lɛ tayiɖi ajinnakú lɛ, kinnikinni lɛ, onyì lɛ, ɖɛgbó lɛ, kpó ozín lɛ kpó. To hwenuxó-lixo, Bénin ko nyí nɔtɛn ná avún gbémɛ tɔn Aflika tɔn xe tin to owù vivasudó tɔn mɛ lɛ, xe nɔ nyí yiylɔɖɔ Lycaon pictus.

Bénin tindó ninɔmɛ aimɛ yozò kpó fifá kpó tɔn. To lɛdó xuto tɔn mɛ, jikun nɔ ja nuɖi mɛtlu 1.3 to xwemɛxwemɛ. Bénin tindó ojlɛ jikun tɔn awe kpó ojlɛ alunlun tɔn awe kpó to oxwe ɖokpóɖokpó mɛ. Ojlɛ jikun tɔn tangan lɔ dlɛnkan sɔ́n Liɖosun jɛ Liyasun, kpóɖɔ ojlɛ jikun tɔn kleun ɖé dlɛnkan sɔ́n Zósun jɛ Abɔ̀xúsun. Ojlɛ alunlun tɔn tangan lɔ dlɛnkan sɔ́n Awewesun jɛ Liɖosun, kpóɖɔ ojlɛ alunlun tɔn kleun ɖé dlɛnkan sɔ́n vivɔnu Liyasun tɔn jɛ bɛjɛeji Zósun tɔn. To Cotonou, maɖozɛnzɛn ninɔmɛ aimɛ tɔn xe yiaga húgǎn wɛ 31 °C, kpóɖɔ maɖozɛnzɛn ninɔmɛ aimɛ tɔn xe fá húgǎn wɛ 24 °C.

Lɛdó anaɖenanu tɔn lɛ

Bénin nyí mimá dó lɛdó anaɖenanu tɔn ɖaxo 12 mɛ. Exelɛ sɔ nyí mimá dógɔ́ dó lɛdó anaɖenanu tɔn kpɛvi 77 ɖévo lɛ mɛ.

1. Alibori
2. Atakora
3. Atlantique
4. Borgou
5. Collines
6. Donga
7. Kouffo
8. Littoral
9. Mono
10. Ouémé
11. Plateau
12. Zou

Aca

Anazɔ́nwiwa

Ojlɛ dindɛn hwɛkpó Flansegbe dó lɛzun ogbè tangan lɔ, omɛ Bénin tɔn lɛ tindó aca sinsinnyɛ otàn nùmɛ tɔn lɛ. Felix Couchoro wlan owě Bénin tɔn tintan, yèɖɔ L'Esclave to 1929. Angélique Kidjo xe nyí hànjitɔ ɖé kpó Djimon Hounsou xe nyí aihundatɔ ɖé kpó nyí jiji to Cotonou, Bénin. Wally Badarou xe nyí kinkantɔ ohàn tɔn ɖé kpó Gnonnas Pedro xe nyí hànjitɔ ɖé kpó sɔ wá sɔ́n Bénin ga.

Sinsɛ̀n

Sɔgbe xɛ mɛxixya 2010 tɔn, gbɛtɔ́ sɔxa 27.2 to kanweko ji Bénin tɔn nyí Klistiani lɛ, 24.4 to kanweko ji nyí Malenu lɛ, 17.3 to kanweko ji nyí Vodun-sɛ̀ntɔ, 6 to kanweko ji nyí mɛxe ɖoalɔ to sinsɛ̀n lɛdó lɔ tɔn ɖévo lɛ mɛ lɛ, 1.9 to kanweko ji nyí mɛxe ɖoalɔ to sinsɛ̀n ɖévo lɛ mɛ lɛ, kpóɖɔ 6.5 to kanweko ji nyí mɛxe ma tin to sinsɛ̀n ɖékpókpé mɛ lɛ.

Wekpinkplɔ́n

Sɔxa mɛxe tin to Bénin xe sɔgan xyawe bo kanwe lɛ tɔn nyí ɖokpó to ɖéxe yìɖo húgǎn to ayihɔ́n mɛ lɛ mɛ. To 2002, é nyí sɔxa-yí-ná nadó nyí 34.7 to kanweko ji. To ojlɛ ɖé mɛ wayi, wexɔmɛ ma vò.

Ayigba-ɖenamɛ lɛdó lɔ tɔn lɛ

To Liɖosun 2025, ganɖuɖu Bénin tɔn kɛalɔyi osɛ́n ɖé xe yɔ́n axɔluɖuta 16, akɔ̀-gán 80, kpó kɔmɛ-gán 10 xe nyí alɔkɛyi gbɔn osɛ́n yɔ́yɔ́ ɖé dali to Xwejisun 2025 kpó. Osɛ́n xe nyí didóai to Xwejisun 2025, yí ojlɛ xe jɛnukɔnna ojlɛ Ganɖuɖomɛjitɔ lɛ tɔn zan (xe nyí didóai to 1894 ná xùwaji kpóɖɔ to 1897 ná agewaji Bénin tɔn) tayiɖi alɔdlɛndónù ɖé. É ze osɛ́n lɛ ɖayǐ ná ayigba-ɖenamɛ lɛdó lɔ tɔn lɛ to Bénin.

Núɖùɖù

Núɖùɖù lɔ bɛ núɖùɖù vivi xe nɔ nyí ɖùɖù kpó nusɔ́nú titewungbe susu kpó hɛn. To xùwaji Bénin tɔn, gbadó nɔ nyí yiyizan nadó nyà linfin, kpóɖɔ linfin exe nɔ nyí ɖùɖù kpó nusɔ́nú xe nɔ nyí bibasí sɔ́n azín kavǐ timati mɛ lɛ kpó. Omɛ lɛ nɔ ɖù hwèvi, koklo, onyì-lan, gbɔgbɔɛ, kpó ajaka kpó. To agewaji Bénin tɔn, tevi nyí núɖùɖù titewungbe ɖé, bɔ yé sɔ nyí ɖùɖù kpó nusɔ́nú ɖokpólɔ lɛ kpó. To agewaji, gbɛtɔ́ lɛ nɔ ɖù onyì-lan kpó hàn-lan kpó, kpóɖɔ yé nɔ ɖà olàn lɔ to amì vɛɛ kavǐ amì azín tɔn mɛ, kavǐ nɔ ɖà ɛ to nusɔ́nú mɛ. Anɔ́sin mimlin sɔ nɔ nyí yiyidógɔ́ núɖùɖù ɖélɛ. Omɛ lɛ sɔ nɔ ɖù couscous, lɛsi, kpó gbadó kpó, bosɔ nɔ ɖǔvivi atin-sinsɛ́n lɛ tayiɖi manga, yovozɛn, avocat, kokoe, kiwi, kpó agɔ̀n kpó.

Núɖùɖù lɛ ma nɔ saba tindó olàn sɔmɔ, cigbǎ amì omá tɔn vuɖé kpoun wɛ yé nɔ tindó. Omɛ lɛ nɔ wleawuna olàn gbɔn amì vɛɛ kavǐ amì azín tɔn yíyí dó danú ɛ dali, kpóɖɔ yé sɔ nɔ hɛn hwèvi xúxú. Omɛ lɛ nɔ yí likun-linú macinu tɔn lɛ zan nadó basí linfin gbadó tɔn, xe nɔ nyí ɖiɖyɔ́zun linfin, bosɔ nɔ nyí ɖùɖù kpó nusɔ́nú kpó. Ɖokpó to alixo xe gbayikpé núɖùɖù ɖiɖà tɔn lɛ mɛ wɛ rotisserie chicken, to alixo exe mɛ, koklo nyí xìxì dó ohwlɛ lɛ ji. To hweɖelɛnu, aɖɔ̀ oɖétin tɔn nɔ nyí hinhɛn dó jɛ̀sin mɛ kpó áyò xe nyí jijá dó flinflin kpó nadó jlo yé, kpóɖɔ to enɛgodo yé nɔ nyí yiyizan nadó danú. Hwɛndó ɖélɛ nɔ ɖà núɖùɖù yětɔn to gbonu to adógbɛ́ okò tɔn lɛ ji.