Niger/guw-bj

Sọn Wikipedia
     

Cet article est écrit en Gun (Bénin)

Niger

Tatɔ́-tònɔ Niamey
Lɛdó 1 267 000 km²
Gbɛtɔ̀ Sɔxa Lɛ 23 196 002 ab. (2020)

Niger (xe nɔ nyí yiylɔɖɔ République du Niger) nyí otò ɖé to hwèyixɔ-waji Aflika tɔn.Tatɔ́-tònɔ lɔ wɛ Niamey, kpóɖɔ flansegbe wɛ nyí ogbè tangan otò lɔ tɔn. É nyí lilɛdó kpé gbɔn Algérie kpó Libye kpó dali to agewaji, Tchad to hwèzɛtɛn, Nigeria kpó Bénin kpó to xùwaji, kpóɖɔ Burkina Faso kpó Mali kpó to hwèyixɔ. Niger nyí lilɛdó kpé gbɔn ayigba dali, exe zɛɛmɛdó ɖɔ é ma tindó xuto ɖékpókpé. Nyǐkɔ lɔ Niger nyí nina otò lɔ ná tɔ̀sisa Niger tɔn wutu, yèɖɔ xogbe ɖé xe sɔgǎn ko nyí ɖiɖe sɔ́n ogbè Berber tɔn mɛ, xe sɔgǎn zɛemɛdó "Tɔ̀sisa Tɔ̀sisa lɛ tɔn".

Axɔ́luyigba Mali tɔn kpó Ahɔ́luyigba Songhai tɔn kpó tindó ayigba to otò xe nɔ nyí Niger todin mɛ. To godo mɛ, France jɛ anaɖena ayigba xe tin to Niger todin ji. Niger tindó gbɛtɔ́ 15 306 522 xe nɔ nɔ̀ gbigblo lɛdó kilomɛtlu 1 267 000 ɖé mɛ. Adà ɖaxo Niger tɔn ɖé nɔ nyí bibɛ gbɔn danfafa ji.

To ganɖuɖu xúhlɔn yí dó xò ganɖuɖu yí tɔn ɖé to godo, Niger ko lɛzun akɔta démocratie tɔn ɖé xe tindó tonudɔgbɛ́ susu todin. Suhúgǎn gbɔtɔ́ lɛ tɔn wɛ nɔ nɔ̀ gbétatò lɛ mɛ, kpóɖɔ yé ma sɔgǎn yì wexɔmɛ sɔmɔ.

Niger nyí ɖokpó to otò xe jɛhɛ́n húgǎn to ayihɔ́n lɔ mɛ lɛ mɛ xe ma tindó tito aliginglɔnna vijiji tɔn ɖékpókpé. 41,4 to kanweko ji gbɛtọ lɛ tɔn wɛ tin to ohɛ́n mɛ. Xuvɛ to yasana otò lɔ.

Agbàn hinhɛn byɔ́ tòmɛ Niger tɔn tangan wɛ osé uranium tɔn, kanlin-yìnyìn, azíngòkún kpó alùbasa kpó. Milɛti kpó ayìví kpó nɔ nyí didó to xùwaji, kpóɖɔ fɛnlinnyɛ kpó leke kpó. Lɛsi nɔ nyí didó to agbàdo Tɔ̀sisa Niger tɔn mɛ. Azín wɛ nyí jinukun titewungbe húgǎn lɛ. Jinukun titewungbe ɖévo lɛ wɛ sékànfun kpó akpàkún kpó.

Niger nyí oxwé tɛ́gbɔ́ɛ wewe xe yè ma nɔ saba mɔ lɛ tɔn. To wunmɛ ohwín xe to hwèyixɔ-waji Aflika tɔn lɛkpó mɛ, ohwín hwèyixɔ-waji Aflika tɔn lɛ kɛ́ɖɛ́ wɛ nyí ohwín xe sɔgǎn nyí mimɔ to Niger.

Ninɔmɛ lɛdó ayigba tɔn[jlado | jla asisado]

Niger tin to dogbó xe tin to lɛdó Sahara kpó Afrique subsaharienne kpó tɔn lɛ cɛncɛn ji. Niger nyí lɛdó ɖé xe dɛn na kilomɛtlu 1 267 000; yèɖɔ lɛdó xe mɛ osin tin te ná kilomɛtlu 300. Ewɔ wɛ nyí otò ko-nukundokpótɔ xe klo húgǎn to ayihɔ́n mɛ. Niger má dogbó lẹ hẹ otò voovo cinawe. Dogbó xe ɖite húgǎn lɔ wɛ Naijilia to xùwaji.

Nɔtɛn xe yìdó húgǎn to Niger wɛ Tɔ̀sisa Niger tɔn, xe tindó agayiyi mɛtlu 200 tɔn. Nɔtɛn xe yiaga húgǎn to Niger wɛ Mont Idoukal-n-Taghès to Osó Aïr tɔn lɛ ji xe agayiyi etɔn sɔ̀ mɛtlu 2 022.

Lɛdó lɛ[jlado | jla asisado]

  • Agewaji Niger tɔn: Lɛdó Agadez tɔn
  • Cɛncɛn-xùwaji Niger tɔn: Lɛdó Maradi tɔn, Lɛdó Tahoua tɔn, Lɛdó Zinder tɔn
  • Xùwaji-hwèzɛtɛn Niger tɔn: Lɛdó Diffa tɔn, Lɛdó Zinder tɔn
  • Xùwaji-hwèyixɔ-waji Niger tɔn: Lɛdó Tillabéri tɔn, Lɛdó Dosso tɔn, Niamey, Lɛdó Tahoua tɔn

Cɛncɛn Niger tɔn wɛ nyí mimá dó Lɛdó Zinder tɔn kpó Lɛdó Tahoua tɔn kpó mɛ.

Tòɖaxó lɛ[jlado | jla asisado]

Toɖohwinnu exe dó tòɖaxó xe tindó húgǎn gbɛtɔ́ 10 000 xya, sɔgbe xɛ mɛxixya 2001 tɔn.

Tòɖaxó Kinklan gbɔn mɛxixya dali Sɔxa gbɛtɔ́ lɛ
(2001)[1]
Abalak Tahoua 12 764
Agadez Agadez 78 289
Aguié Maradi 11 475
Arlit Agadez 69 435
Birni Ngaouré Dosso 10 775
Birni Nkonni Tahoua 44 663
Dakoro Maradi 18 875
Diffa Diffa 23 409
Dogondoutchi Dosso 29 244
Dosso Dosso 43 561
Filingué Tillabéri 11 661
Gaya Dosso 28 385
Gouré Zinder 13 422
Guidan Roumji Maradi 10 744
Illéla Tahoua 15 805
Kollo Tillabéri 10 533
Madaoua Tahoua 22 175
Magaria Zinder 17 776
Maïné-Soroa Diffa 10 176
Maradi Maradi 148 017
Matameye Zinder 17 930
Mirria Zinder 19 161
Nguigmi Diffa 15 922
Niamey Niamey Capital District 707 951
Say Tillabéri 10 502
Tahoua Tahoua 73 002
Tânout Zinder 15 779
Tchirozérine Agadez 10 032
Téra Tillabéri 19 508
Tessaoua Maradi 31 667
Tillabéri Tillabéri 16 683
Zinder Zinder 170 575

Alɔdlɛndónù lɛ[jlado | jla asisado]

  1. Population figures from citypopulation.de, citing (2001) Institut National de la Statistique du Niger.