Ghana

Gun

(Gungbe)

Gun (Bénin)

Cet article est écrit en Gun (Gungbe) This article is written in Gun (Gungbe)

Ghana
Tatọ́-tònọ	Accra
Lẹdo	239,567 km²
Gbẹtọ Sọha Lẹ	24,200,000 ab. (2010)

Ghana (heyin yinyọnẹn dai taidi Gold Coast) yin otò de to Whèyihọ-waji Aflika tọn. Gbẹtọ livi 32 wẹ nọ nọ̀ finẹ, podọ tòdaho tatọ́-tònọ etọn wẹ Accra. E tin to whèyihọ-waji Aflika tọn, to lẹdo ohù tọn daho he sẹpọ Guinée mẹ, podọ e tin to Côte d'Ivoire, Nigeria, po Togo po ṣẹnṣẹn.

Na Ghana sẹpọ ohù he má aihọn lọ wutu, ninọmẹ aimẹ tọn hùnmiyọ́n taun podọ taidi otò yozò tọn lẹ. Lẹdo whèzẹtẹn-waji tọn he tin to ohù lọ pá hùnmiyọ́n bo ma yọ̀n. Adà hùwaji-whèyihọ otò lọ tọn hùnmiyọ́n bọ mí ma yọ́n. Adà agewaji tọn lọ hùnmiyọ́n bo hú. Tándo Volta tọn, he yin tọ̀sisa he klo hugan he gbẹtọ basi to aihọn mẹ, dasá whèzẹtẹn-waji Ghana tọn.

Suhugan mẹhe tin to Ghana lẹ tọn wẹ sọgan yì wehọmẹ dokọ̀ tọn po wehọmẹ daho po. Ghana tindo titonu owhe ṣidopo tọn de na wehọmẹ dokọ̀ tọn. Wehọmẹ alavọ tọn ṣidopo po wehọmẹ alavọ mẹdetiti tọn ao po wẹ tin.

Ghana tindo adọkunnu jọwamọ tọn susu. Onú tangan he e sà do otò devo lẹ mẹ wẹ sika, atin, kakao, zannu diamọndi tọn, po onú dagbe devo lẹ po. Ghana tindo dopo to akuẹzinzan he sinyẹn hugan lẹ mẹ to Aflika.

Ghana yí “Cedi” zan na akuẹ etọn, ṣigba to Liyasun 2007, “Cedi Ghana tọn” lẹzun akuẹ yọyọ lọ. Cedi Ghana tọn dopo yin nudopolọ hẹ Cedi hoho 1,000. To alọnu din, dọla Amelika tọn dopo sọgan yin yíyí do diọ nudi Cedi Ghana tọn ṣinatọ̀n do.

Aigba po lẹdo po otò lọ tọn

Ghana yin otò de he tin sẹpọ Huto Guinée tọn. E ma dẹn do agewaji ohù he má aihọn lọ tọn, podọ ehe nọ zọ́n bọ aimẹ nọ fá taun. Otò lọ tindo lẹdo de he gblo na kilomẹtlu 238,500. E tindo dogbó hẹ Togo to whèzẹtẹn-waji, e tindo dogbó hẹ Côte d'Ivoire to whèyihọ-waji, e tindo dogbó hẹ Burkina Faso to agewaji, podọ e tindo dogbó hẹ Huto Guinée tọn (Ohù Atlantique tọn) to hùwaji.

Aigba he tin to Ghana tindo agbàdo gblagada lẹ, pópló pẹvi lẹ, po tọ̀sisa kleun delẹ po. Ghana sọgan yin mimá do lẹdo tangan atọ́n mẹ. Suhugan hùto lọ tọn wẹ yin aigba yẹnkẹn tọn he yìdo he tindo agbàdo lẹ po atin flinflin lẹ po, podọ e tindo tọ̀sisa po osinwhín susu po. Adà agewaji otò lọ tọn tindo agbàdo dahodaho lẹ. Lẹdo hùwaji-whèyihọ po ṣẹnṣẹn-hùwaji po tọn tindo aigba zungbo tọn he bẹ aigba yiaga Ashanti tọn po pópló Kwahu tọn po hẹn. Osó Akuapim-Togo tọn lẹ tin to dogbó whèzẹtẹn-waji otò lọ tọn ji.

Lẹdo Ashanti tọn wẹ yin lẹdo he yin yinyọnẹn ganji bosọ dohuhlọn hugan to otò lọ mẹ.

Volta Basin tin to ṣẹnṣẹn Ghana tọn. Nọtẹn he yiaga hugan to Ghana wẹ Osó Afadjato, ehe yin mẹtlu 885, podọ e tin to pópló Akwapim-Togo tọn lẹ ji.

Ojlẹ aimẹ tọn titengbe awe wẹ tin to Ghana, yèdọ ojlẹ jikun tọn po ojlẹ alunlun tọn po. Agewaji Ghana tọn tindo ojlẹ jikun tọn sọn Whejisun jẹ Abọ̀húsun. Hùwaji lọ, he bẹ Accra he yin tòdaho tatọ́-tònọ lọ hẹn, tindo ojlẹ jikun tọn sọn Lidosun jẹ ṣẹnṣẹn Abọ̀húsun tọn.

Agbegbe lẹ po lẹdo lẹ po

Ghana yin mimá do agbegbe 16 mẹ, podọ ehelẹ sọ yin mimá dogọ do lẹdo voovo lẹ ji:

Agbegbe Ghana tọn lẹ	Area (km2)	Tatọ́-tònọ agbegbe tọn lẹ
Agbegbe Ashanti tọn	24,389	Kumasi	Yẹdide agbegbe Ghana tọn jẹnukọnna diọdo he wá aimẹ to 2019
Agbegbe Bono tọn	39,557	Sunyani
Agbegbe Ahafo tọn		Goaso
Agbegbe Bono East tọn		Techiman
Agbegbe Central tọn	9,826	Cape Coast
Agbegbe Eastern tọn	19,323	Koforidua
Agbegbe Greater Accra tọn	3,245	Accra
Agbegbe Northern tọn	70,384	Tamale
Agbegbe Savannah tọn		Damongo
Agbegbe North East tọn		Nalerigu
Agbegbe Upper East tọn	8,842	Bolgatanga
Agbegbe Upper West tọn	18,476	Wa
Agbegbe Volta tọn	20,570	Ho
Agbegbe Oti tọn		Dambai
Agbegbe Western tọn	23,941	Sekondi-Takoradi
Agbegbe Western North tọn		Wiawso

Whenuho otò lọ tọn

To 1482, Portugal-nu he wá sọn pipli he Diogu de Azambuja deanana lọ mẹ lẹ wẹ yin omẹ tintan he wá sọn Europe nado wá huto. Yé gbá Figángán Elmina tọn, bọ Figángán Aksim, Shama, po figángán devo lẹ po tọn to godo mẹ. Portugal-nu lẹ yí sika po afanumẹ lẹ po sọn lẹdo lọ mẹ, ehe nọ yin yiylọdọ Golden Beach to whenẹnu. To ṣẹnṣẹn owhe kanweko 19tọ tọn, United Kingdom de otò huhlọnnọ Europe tọn devo he tin to Gold Coast ji lẹ sẹ̀.

Aihundida lanmẹyiya tọn lẹ

Bọlu-afọtọn gbigbá wẹ yin aihundatọ lanmẹyiya tọn he yè yiwanna hugan. Bọlu-afọtọn hogbẹ́ sunnu lẹ tọn otò lọ tọn nọ yin yiylọdọ Black Stars. Bọlu-afọtọn hogbẹ́ sunnu he ma ko pé owhe 20 mẹvi lẹ tọn otò lọ tọn nọ yin yiylọdọ Black Satellites. Ghana ko tindo mahẹ to agbàwhinwhlẹn susu mẹ taidi Kọfo Aflika tọn Akọta lẹ tọn, Kọfo Aihọn tọn FIFA tọn, po Kọfo Aihọn tọn FIFA U-20 tọn po. To Kọfo Aihọn tọn FIFA tọn to 2010 mẹ, Ghana lẹzun otò atọ̀ntọ Aflika tọn nado jẹ bọlu-hògbẹ́ ṣinatọ̀n he gbọngodo lẹ dè. Bọlu-hògbẹ́ susu wẹ tin to Ghana he nọ daihun to agbàwhinwhlẹn Ghana Premier League tọn po agbàwhinwhlẹn Division One League tọn po mẹ, podọ agbàwhinwhlẹn awe lọ lẹ nọ yin titobasina gbọn Ghana Football Association dali.

Aihundida aṣa tọn heyin yinyọnẹn ganji lẹ sọ tin ga taidi Oware, Dame, po aihundida aṣa tọn devo lẹ po, he wá sọn whenuho omẹ lọ lẹ tọn mẹ.

Omẹ nukundeji lẹ

• Kofi Annan – Wekantọ Daho Plidopọ Akọta lẹ tọn to ojlẹ de mẹ wayi
• Otumfo Osei Tutu – Ahọlu Ashanti tọn (he ko to gandu taidi Ahọlu sọn 2001 gbọ́n)