São Tomé po Príncipe po

Gun (Gungbe)

Gun (Bénin)

This article is written in Gun (Gungbe)

São Tomé po Príncipe po
Tatọ́-tònọ	São Tomé
Lẹdo	964 km²
Gbẹtọ Sọha Lẹ	220 372 ab. (2023)

São Tomé po Príncipe po, heyin yinyọnẹn di République démocratique de Sao Tomé-et-Principe yin akọta de to Aflika, e tin to lẹdo de mẹ to hùto Guinea tọn. Lopo tangan São Tomé po Príncipe po tọn lẹ yí nudi kilomẹtlu 140 do dẹ̀n do yedelẹ podọ lopo awe lẹ yí nudi kilomẹtlu 250 po 225 po do dẹ̀n do whèyihọ agewaji tọn na Gabon. Gbẹtọ sọha he to otò lọ mẹ wẹ 201,800 (Sọgbe hẹ mẹhihia 2018 tọn), yèdọ to Seychelles godo, São Tomé po Príncipe po wẹ yin otò awetọ he whè hugan podọ awetọ to otò Aflika tọn lẹ mẹ he mẹ gbẹtọ whè te hugan, ewọ sọ wẹ otò he whè hugan he mẹ Portugal-gbè nọ yin dido te.

Lẹdogbedevomẹ Glẹnsigbe tọn na yinkọ otò lọ tọn wẹ Saint Thomas and Prince he zẹẹmẹ etọn to Gungbe mẹ wẹ: Mẹwiwe Thomas po Prince po.

Lopo lọ lẹ yin pipli Portugal-nu lẹ tọn de, ṣigba yé ko jẹ yedekannu sọn Liyasun 1975 tọn gbọ́n. Portugal-gbè wẹ yin yovo-gbè otò lọ tọn.

Whenuho

Portugal-nu lẹ wá Lopo São Tomé tọn ji to azán 21tọ Awewesun 1471 tọn, podọ Lopo Príncipe tọn ji to azán 17tọ Alunlunsun 1492 tọn. Dile azán ehelẹ yin kinklandowiwe na mẹwiwe lẹ, lopo awe lọ lẹ tindo yinkọ mẹwiwe lẹ tọn. Lopo S. Antão tọn, he yin yinkọ dai tọn na Lopo Príncipe tọn, diọ to 1500 nado gbògbéna Ahọvi Portugal tọn.

Owe whenuho tọn he yin alọkẹyi to osẹ́n-liho de dọ dọ mẹde ma nọ nọ̀ otò lọ mẹ whẹpo bato-kùntọ Portugal-nu lẹ tọn do wá.

Whlà tintan he Portugal-nu lẹ sawhé do dopo to lopo lọ lẹ ji po kọdetọn dagbenọ po wá aimẹ to 1493. Aigba osó miyọnnọ lopo lọ lẹ tọn sọawuhia nado yọ́n na leke. E nọ biọ azọ́n sinsinyẹn wiwà nado do leke bosọ bẹ yé pli. Kanlinmọ lẹ yin hinhẹnwa sọn Portugal nado wà azọ́n lọ. Na otò devo lẹ jẹ leke lẹ do ji taun dogọ wutu, lopo lọ lẹ ma penugo nado mọ akuẹ sọn e mẹ. Kakatimọ e wá lẹzun fie afanumẹ lẹ nọ yin sisà te. To owhe kanweko 19tọ mẹ, jinukun kafe po cocoa po tọn lẹ wẹ nọ yin dido. Ehelẹ wá lẹzun kọdetọn dagbenọ. To 1908, otò lọ wẹ yin otò he mẹ cocoa nọ yin dido te hugan. Cocoa wẹ yin jinukun titengbe hugan otò lọ tọn.

To azán 3tọ Afínplọsun 1953 tọn, awhàn Batepá tọn bẹjẹeji. To awhàn lọ whenu, tòvi kanweko susu wẹ yin hùhù gbọn Portugal-nu lẹ dali. Portugal-nu lẹ jlo azọ́nwatọ lẹ he na wazọ́n to oglè leke tọn yetọn mẹ. Tòmẹnu lọ lẹ dọ dọ yé to yinyin yiyizan taidi kanlinmọ lẹ. Togán lọ dọna awhànfuntọ lẹ nado wle tòmẹnu depope he ma jlo na wazọ́n.

To vivọnu 1950 lẹ tọn, pipli de jlo mẹdekannujẹ. Yé nọ yin yiylọdọ MLSTP (Mouvement pour la Libération de São Tomé et Príncipe). To 1974, yé penugo nado de Marcelo Caetano sẹ̀ taidi nukọntọ yetọn. To 12 juillet 1975 São Tomé po Príncipe po lẹzun otò he jẹ edekannu de. Togán tintan wẹ Manuel Pinto da Costa. Ewọ wẹ yin wekantọ daho hugan pipli MLSTP tọn.

Kakajẹ 1990, MLSTP wẹ yin pipli tonudidọ tọn dopo gee he tin. Yé wá diọ osẹ́n otò tọn lẹ nado na dotẹnmẹ tonudọgbẹ devo lẹ nado dugán. Tonudọgbẹ yọyọ lọ (PDD) duto vobibla lọ ji. Miguel Trovoada wá yin dide taidi togán.

Tonudidọ

Togán lọ yin dide nado dugán na owhe atọ́n, bosọ sọgan yin vivọde. Agbagogán yin dide nado dugán na owhe ẹnẹ. Hagbẹ lizọnyizọnwatọ lẹ tọn wiatọ̀n lẹ yin dide gbọn yé dali. Tòvi he ko whẹ́n mẹho lẹpo sọgan blavo to vòbibla whenu. Yé nọ blavo gbọn vòbiba nuglọ tọn de dali.

Ayimatẹn lẹ

São Tomé po Príncipe po yin mimá do ayimatẹn 2 mẹ: Príncipe po São Tomé po. Ayimatẹn lọ lẹ yin mimá dogọ do agbegbe ṣinawe ji, ṣidopo to São Tomé podọ dopo to Príncipe (podọ Príncipe ko to gandu do ede ji sọn 29 avril 1995 gbọ́n).

Lẹdo aigba tọn po Ninọmẹ aimẹ tọn po

São Tomé po Príncipe po yin didoai gbọn lopo osó miyọnnọ tọn awe dali, dehe klohugan wẹ lopo São Tomé tọn, po ageklo susu devo lẹ po. E to adà hùtowaji Guinée tọn mẹ, bo sẹ yì la sọn whèyihọ-waji Aflika tọn. Lopo awe lọ lẹ yin lopo osó miyọnnọ Cameroun tọn.

Bẹplidopọ lopo lọ lẹpo tọn klo sọ 1,001km2. Fie aihọn lọ yin mimá do awe te dín gbọn ageklo Rolas tọn lẹ ji to huwaji lopo São Tomé tọn. Fie yiaga hugan wẹ aga pete São Tomé tọn he yìji sọ 2,024m.

Ninọmẹ aimẹ tọn gọ́ na yozò, afínfín po mimiọn po, podọ to whemẹwhemẹ, ninọmẹ aimẹ tọn nọ yiaga sọ 27 C. Ojlẹ tangan awe wẹ tin. Gravana wẹ yin ojlẹ he mẹ akú nọ do hugan. Jikun ma nọ ja sọmọ, podọ yozò nọ tin. Gravana nọ nọ̀ aimẹ sọn juin jẹ août. Ojlẹ jikun whenu tọn nọ bẹ sọn octobre jẹ mai.

Ninọmẹ akuẹzinzan tọn

Sọn whenue gbọn lopo lọ lẹ yin mimọ, ninọmẹ akuẹzinzan tọn etọn ko yin zize sinai do oglè po whèhuhu po tọn ji. To nuhe nọ yin sisa do togodo lẹ mẹ, cocoa wẹ bẹ 95 to 100 ji. Onu devo lẹ he nọ yin sisa do togodo wẹ gànvẹẹ, amì vẹẹ po kafe po. Onú devo he sọ nọ hẹn akuẹ wá wẹ alogigọ na mẹhe disa wá otò lọ mẹ lẹ.

To whenue yé jẹ yedekannu godo, tito akuẹzinzan tọn otò lọ tọn nọ yin otò lọ blebu tọn, e wá lẹzun whẹho mẹdetiti tọn to bẹjẹeji 1990 tọn. Todin, tito akuẹzinzan tọn otò lọ tọn nọ yin zize sinai do nunina tògodo tọn sọn nunamẹtọ lẹ dè ji.

Suhugan nuhe nọ yin hinhẹn wá sọn tògodo lẹ tọn nọ wá sọn Portugal 51%, France 14%, Angola 11%, po Japan po 10%.

To 2001, amì yin mimọ to ohù he otò lọ po otò Nigeria tọn po to nudọ̀n dọ dọ nutindo emi tọn wẹ e yin mẹ.

Mẹhihia

Sọgbe hẹ mẹhihia he wá aimẹ to 2010, nudi gbẹtọ sọha 163,000 wẹ nọ nọ̀ São Tomé po Príncipe po. Gbẹtọ 52,000 nọ nọ̀ tatọ́-tònọ lọ mẹ bọ gbẹtọ he ma pé fọtọ́n ṣinawe nọ nọ̀ Lopo Príncipe tọn ji.

São Tomé wẹ yin tatọ́-tònọ otò lọ tọn podọ tòdaho tangan lọ.

Omẹ São Tomé po Príncipe po tọn lẹ yin mimá do pipli akọ̀ tọn he bọdego ehelẹ mẹ: akọ̀ voovo he nọ yin ṣiṣakadopọ hẹ akọ̀ devo lẹ, kúnkan Portugal-nu lẹ tọn po afanumẹ Aflika tọn lẹ po; Forros, he yin akọ̀ he su hugan po kúnkan afanumẹ he jẹ medekannu lẹ tọn po; Angolares, he yin kúnkan afanumẹ he wá sọn Angola tọn lẹ; Tonga, yèdọ omẹ Forros tọn lẹ he yin ṣiṣakadopọ hẹ azọ́nwatọ he wá sọn Angola, Mozambique po Cape Verde po lẹ; po kúnkan mẹhe wá sọn Cape Verde lẹ tọn po.

Yovo-gbè otò lọ tọn wẹ Portugal-gbè. Ogbè devo lẹ he sọ nọ yin dido wẹ Créole, yèdọ ogbè de he bẹ flusọ́ hogbe ogbè voovo tọn lẹ hẹn, he nọ yin dido gbọn suhugan mẹhe nọ nọ̀ São Tomé lẹ dali; Angolar, he nọ saba yin dido to hùwaji-whèzẹtẹn São Tomé tọn; Lung`ié, he nọ yin dido to Príncipe; po flusọ́ ogbè tọn de he wá sọn Cape Verde po.

Diblayin mẹlẹpo wẹ yin Klistiani: Sinsẹ̀n Katoliki Lomu tọn po Protestants po.

Aṣa

Aṣa otò lọ tọn lẹ yin nuyiwadeji gbọn aliho nuyiwa tọn Portugal-nu lẹ po Aflika-nu lẹ tọn po dali. Owè he nọ saba yin dúdú to lopo lọ lẹ ji wẹ Ússua, Socopé, Dêxa, po Puita po. Tchiloli, Danço Congo po Auto dos Floripes po yin wadohia gbangba tọn lẹ, yèdọ apajlẹ aṣa Portugal-nu lẹ tọn.

Alda Neves da Graça do Espírito Santo yin hómilomilo-kàntọ diyin de he wá sọn São Tomé.

Wepinplọn

E nọ yin bibiọ to ovi lẹ si nado yì wehọmẹ na owhe ẹnẹ. Le Lycée National (São Tomé et Príncipe) po l'Université de São Tomé et Príncipe po wẹ yin wehọmẹ daho awe otò lọ tọn lẹ.