Béhanzin/guw-bj
|
Cet article est écrit en Gun (Bénin) |
Béhanzin (c.1845 - azán aotɔ awèwèsun 1906) nyí nyínywɛ tayiɖi axɔlu widókpótɔ otò ɖaxomey tɔn (e nyí yé ma xya adandózan dógɔ), xe yě nɔ ylɔ ɖɔ Benɛ to égbexe. To hwenue é jɛ gánji godo, é ɖiɔ nyíkɔ sɔ́n Kondó.
Otàn gbɛzǎn étɔn tɔn[jlado | jla asisado]
E jɛ Otɔ́ étɔn Glele sín gánzinkpó ji bo sɔ ɖu axɔlu sɔ́n 1889 zɛ 1894. Béhanzin wɛ nyí axɔlu ɖaxomey tɔn xe gbɔn godo to ganɖuɖu xoxohwenu tɔn xe nyí didóai gbɔn xuhlɔn àcà xwelɔnu tɔn dali. é wɔ wɛ nɔ nukɔn nádó kpé xɛ otò Flans tɔn to ɖaxomey sìn ahwan hwenu nádó yi axɔluɖuta étɔn sɔ́n àcɛkpikpa Flans tɔn glɔ.
ohia Béhanzin tɔn lɛ[jlado | jla asisado]
txumb|Béhanzin Branly Axɔlu ɖaxomey tɔn dókpódókpó wɛ tindó bocio ɖé kpó yɛxyadónu xe dlɛnalɔdó xohwinhwɛn lɛ, kpó kɔndókpɔ́ lɛ xe nyí zize bɔdó gánzinkpó-nyǐkɔ étɔn go kpó. Yɛɖiɖé xe nɔte ná Béhanzin kavǐ Gbehanzin lɛ wɛ azìn xe nyí hinhɛn to [[alɔ] ɖé mɛ. ɖilě é sɔgan nyí mimɔ to yɛɖiɖé wlɛnɔ ɖaxo xe nyí zize dó hɔ̀nmɛ to Abomey (kpóɖɔ é sɔ nyí zize dó nuxoxo kpɔ́ntɛn Musee Quai Branly to kparis todin, hwèvi gbòwle lɔ nɔte ná Béhanzin; kpóɖɔ ɖilě gbòwle ɖé nɔ basí xixɔ ná lɛdó étɔn dó,mɔdókpólɔ wɛ axɔlu lɔ nɔ basí xixɔ ná axɔluɖuta ɖaxomey tɔn dó nìnyɛ. Kanlinmɔ ɖé xe yě kplá dó atin go nyí yɛxyadónú dè ná ɖawé ɖé xe tlɔn anyɔu gbeji to otò Ketou tɔn mɛ, xe nyí kɛntɔ́to ɖé ná ɖaxomey. Gantɔ́nɔ éxe ko dóawagun ɖɔ émi sɔgan kpéxɛ axɔlu lɔ kpó obó kpó,cigbǎ Béhanzin kpla ɛ dó atín go nádó saya ná ɛn ná atɛcici étɔn wutu. Axɔlu sín yɛxyadónu xe ɖinyǐ húgǎn wɛ azɔ̀kpó étɔn. Nùxe zɔn wɛ nyí ɖɔ Béhanzin dóxya ɖɔ nukúnxwixwe ɖékpókpé matin to gbɛzǎn é mi tɔn mɛ, kpóɖɔ to hwenue é mi gbɛ to anɔ́nu bɔ émi ma to azɔ̀ nu. Béhanzin nyí nunywɛtɔ kpó aɖɔgbotɔ ɖé kpó to nukɔn mɛ étɔn lɛ tɔn mɛ. é mɔ ɖɔ yovo ko to ayixa kàn nádó kpàcɛ dó xweyixɔ Aflika tɔn, gbɔn mɔ dali é tɛnkpɔn nádó glɔnali ná yě. tayiɖi axɔvi ɖé,jɛnukɔnna oku otɔ étɔn (Glele) tɔn, Béhanzin gbɛ́ nádó kpé kpó wɛnsagun Jean Bayol xe tlɔn Flans kpó Ná dóxya ɖɔ alɔnu émi tɔn jan ná avɔ́sinsan kpó yɛsuɖiɖé ɖevo lɛ kpó wutu. Ná hwɛxo éxe wutu, Bayol lɛkɔ dó Cotonou nádó yi xwleawuna ahwan sɔta Béhanzin, xe jɛ gánzinkpó ji to òkú otɔ́ étɔn tɔn godo. hwenu ahwanfuntɔ ɖaxomey tɔn lɛ mɔ awuwiwle ahwànkpa Bayol tɔn lɛ, yé tɔ́nahwàn yé to Cotonou to oxwe 1890; ahwànkpa Flans tɔn lɛ tindó ahwanfunnú xe siɛn húgǎn ɖaxomey tɔn. Exe wɛ zɔn bɔ Béhanzin sin ahwànkpa lɛ dó lɛkɔ. Béhanzin lɛkɔ dó Abomey, Bayol lɛkɔ dó Flans ná hwenu ɖé. Jijɔxo tin ná oxwe Awe, xwelɔnu wɛ Flansinu lɛ Zindónukɔn nádó nɔ́ nɔ Cotonou. Ahwànkpa awe lɛ yi hwenu éxe dó to ahwanfunnú lɛ xɔ̀ to awuwiwle mɛ ná ahwan ɖevo. To oxwe 1892, ahwànkpa Abomey tɔn tɔnahwan gbètato xé sɛkpɔ Grankpókpó kpó xɔgbonǔ (kpórto-Novo ) kpó lɛ nádó sɔgan gɔ̀ dógbó ɖaxomey tɔn lɛ yí. Flansinu lɛ mɔ éxe tayiɖi ahwan ná yě lɔsu dó ojlǒ to dógbó lɔ lɛ mɛ. Bayol fɔn ahwan dó ɖaxomey ji ná hwɛxwinhwɛn lɔ ɖɔ Yé ylankan bosɔ dóhudó nukún hùnhùn tɔn, é sɔ dóxya ɖɔ gbɛtɔ́ yidó sanvɔ̀ xe nɔ nyí bibasí to hùnhwɛ xwejixweji tɔn to hwenuena axɔlu ɖé ku, nyí owalɔ ylankan. Flans sɔ dlɛnalɔdó yónnu ahwanfuntɔ lɛ xe nɔ basí xixɔ ná axɔlu, xe Fɔnnu lɛ nɔ ylɔ ɖɔ Minon (kavǐ onɔ̀ lɛ),cigbǎ Flansinu lɛ ylɔ yé ɖɔ Amazons ,nyǐkɔ xe nɔ nyí yiyizan ná nyɔ́nu ahwanfuntɔ to Glɛki sìn aca mɛ. Flans sin ogan ɖélɛ dóxya ɖɔ to ahwan ɖé hwenu Amazon dókpó xù omɛ Flans tɔn dókpó hwenue é yi aɖù étɔn xe yé ko gan dó dè vɛgo étɔn tɔnjɛgbonǔ.Kanɖayǐ Benɛ tɔn sɔ ná zɛɛmɛ ɖɔ Amazon tɔn tayiɖi asi xe Béhanzin ɖéji dó é go. E nyí didóxya ɖɔ kpónɔ̀ Flans tɔn xe Amazon lɔ xù wɛ nyí tatɔ́ ná akpaɖéxwé ahwànkpa (millitary intelligent) Flans tɔn . yěɖɔ Amazon lɔ zan aɖú étɔn hwenuena avunxonú ɖékpókpé ma sɔ tinto é si ba to ahwan nukɔn. Gbɔn nunywɛ, ahwanfunnú ɖaxoɖaxo, alɔgodo-kwɛ kpó ayixa wintinwintin zinzan nádó sán atín ɖaxoɖaxo xe tin to Oueme kpó Zou kpó tɔn dali, Flans lɛ gbahwan ɖaxomey tɔn, xe nyí dókpó to axɔlu xe tin axɔluɖuta Aflika tɔn lɛ xe gbɔ̀ngodo nádó jo gan ná acɛkpikpa yovo lɛ tɔn. nádó sɔgan gbahwan Abomey tɔn, yě ma gbɔn Calavǐ xe nyí alixo tlɔlɔ,cigbǎ nukɔntɔ Alfreɖ dóɖɖs tɔnahwan gbɔn xɔgbonǔ kpóɖɔ gbɔn Oueme kaka dó sɛkpɔ Abomey,gbɔn Cove kpó Bohicon kpó. Flans gbahwan, bɔ to oxwe 1894,Béhanzin jo èdè ná dóɖɖs, matin alɔ dó wema ɖékpókpé xɛ dóxya ɖɔ émi jɔgán. é zan gbɛzǎn étɔn xe kpó lɛkpó to kanlinmɔgbenu to Martinique kpó Algeri kpó. To òkú étɔn godo,ociɔ étɔn nyí zize lɛkɔ dó Abomey. Ofìn étɔn, bocio étɔn xé yi atín dó kpà,ògàn kpó fataka étɔn kpó nyí to nuxoxo kpɔ́ntɛn Musee Quai Branly bo sɔ nyí xoɖiɖɔ tangan ɖé gándó kɔlɛna yé dó otò Benɛ tɔn mɛ.