Béhanzin
|
This article is written in Gun (Gungbe) |
Béhanzin (c.1845 - azán aotọ Awèwèsun 1906) yin yinyọnẹn taidi ahọlu widopotọ otò Dahomey tọn (e yin yé ma hia Adandozan dogọ), he ye nọ ylọ dọ Benẹ to egbehe. To whenue é jẹ gánji godo, e diọ yinkọ sọn Kondo.
Otàn gbẹzan etọn tọn[jlado | jla asisado]
E jẹ Otọ́ etọn Glele sín gánzinpo ji bo sọ du ahọlu sọn 1889 zẹ 1894. Béhanzin wẹ yin ahọlu Dahomey tọn he gbọn godo to gandudu hohowhenu tọn he yin didoai gbọn huhlọn àṣà whelọnu tọn dali. E wọ wẹ nọ nukọn nado pe hẹ otò Flans tọn to Dahomey sìn awhan whenu nado yi ahọluduta etọn sọn àṣẹpipa Flans tọn glọ.
Ohia Béhanzin tọn lẹ[jlado | jla asisado]
Ahọlu Dahomey tọn dopodopo wẹ tindo boṣio dé po yẹhiadonu he dlẹnalọdo howhinwhẹn lẹ, po kọndopọ lẹ he yin zize bọdo gánzinpo-yinkọ etọn go po. Yẹdide he nọte na Béhanzin kavi Gbehanzin lẹ wẹ azìn he yin hinhẹn to [[alọ] dé mẹ. Dile e sọgan yin mimọ to yẹdide wlẹnọ daho he yin zize dó họ̀nmẹ to Abomey (Podọ e sọ yin zize dó nuhoho pọ́ntẹn Musee Quai Branly to Paris todin, whèvi gbòwle lọ nọte na Béhanzin; podọ dile gbòwle dé nọ basi hihọ na lẹdo etọn dó,mọdopolọ wẹ ahọlu lọ nọ basi hihọ na ahọluduta Dahomey tọn dó nìyẹn. Kanlinmọ dé he ye plá dó atin go yin yẹhiadonú dè na dawé dé he tlọn ayọnu gbeji to otò Ketou tọn mẹ, he yin kẹntọ́to de na Dahomey. Gantọ́nọ ehe ko doawagun dọ emi sọgan pehẹ ahọlu lọ po obó po,ṣigba Béhanzin pla ẹ do atín go nado saya na ẹn na atẹṣiṣi etọn wutu. Ahọlu sín yẹhiadonu he diyín hugan wẹ azọ̀po etọn. Nùhe zọn wẹ yin dọ Béhanzin dohia dọ nukunwhiwhe depope matin to gbẹzan e mi tọn mẹ, podọ to whenue é mi gbẹ to anọ́nu bọ emi ma to azọ̀ nu. Béhanzin yin nuyọnẹntọ po adọgbotọ dé po to nukọn mẹ etọn lẹ tọn mẹ. E mọ dọ yovo ko to ayiha kàn nado pàṣẹ dó wheyihọ Aflika tọn, gbọn mọ dali e tẹnpọn nado glọnali na ye. Taidi ahọvi dé,jẹnukọnna oku otọ etọn (Glele) tọn, Béhanzin gbẹ́ nado pé po wẹnsagun Jean Bayol he tlọn Flans po Ná dohia dọ alọnu emi tọn jan na avọ́sinsan po yẹsudide devo lẹ po wutu. Ná whẹho ehe wutu, Bayol lẹkọ dó Cotonou nado yi whleawuna awhan sọta Béhanzin, he jẹ gánzinpo ji to òkú otọ́ etọn tọn godo. Whenu awhanfuntọ Dahomey tọn lẹ mọ awuwiwle awhànpa Bayol tọn lẹ, yé tọ́nawhàn yé to Cotonou to owhe 1890; awhànpa Flans tọn lẹ tindo awhanfunnú he siẹn hugan Dahomey tọn. Ehe wẹ zọn bọ Béhanzin sin awhànpa lẹ dó lẹkọ. Béhanzin lẹkọ dó Abomey, Bayol lẹkọ dó Flans na whenu dé. Jijọho tin na owhe Awe, whelọnu wẹ Flansinu lẹ Zindonukọn nado nọ́ nọ Cotonou. Awhànpa awe lẹ yi whenu ehe dó to awhanfunnú lẹ họ̀ to awuwiwle mẹ na awhan devo.To owhe 1892, awhànpa Abomey tọn tọnawhan gbètato hé sẹpọ Granpopo po Họgbonu (Porto-Novo ) po lẹ nado sọgan gọ̀ dogbó Dahomey tọn lẹ yí. Flansinu lẹ mọ ehe taidi awhan na ye lọsu dó ojlo to dogbó lọ lẹ mẹ. Bayol fọn awhan dó Dahomey ji na whẹwhinwhẹn lọ dọ Yé ylankan bosọ dóhudo nukun hùnhùn tọn, e sọ dohia dọ gbẹtọ yido sanvọ̀ he nọ yin bibasi to hunwhẹ whejiwheji tọn to whenuena ahọlu de ku, yin owalọ ylankan. Flans sọ dlẹnalọdo yónnu awhanfuntọ lẹ he nọ basi hihọ na ahọlu, he Fọnnu lẹ nọ ylọ dọ Minon (kavi onọ̀ lẹ),ṣigba Flansinu lẹ ylọ yé dọ Amazons ,yinkọ he nọ yin yiyizan na yọnnu awhanfuntọ to Glẹki sìn aṣa mẹ. Flans sin ogan delẹ dohia dọ to awhan dé whenu Amazon dopo hù omẹ Flans tọn dopo whenue e yi adù etọn he yé ko gan dó dè vẹgo etọn tọnjẹgbonu.Kandai Benẹ tọn sọ na zẹẹmẹ dọ Amazon tọn taidi asi he Béhanzin deji do e go.E yin didohia dọ ponọ̀ Flans tọn he Amazon lọ hù wẹ yin tatọ́ na apadewhé awhànpa (millitary intelligent) Flans tọn . Yedọ Amazon lọ zan adú etọn whenuena avunhonú depope ma sọ tinto e si ba to awhan nukọn. Gbọn nuyọnẹn, awhanfunnú dahodaho, alọgodo-kuẹ po ayiha wintinwintin zinzan nado sán atín dahodaho he tin to Oueme po Zou po tọn dali, Flans lẹ gbawhan Dahomey tọn, he yin dopo to ahọlu he tin ahọluduta Aflika tọn lẹ he gbọ̀ngodo nado jo gan na aṣẹpipa yovo lẹ tọn. Nado sọgan gbawhan Abomey tọn, ye ma gbọn Calavi he yin aliho tlọlọ,ṣigba nukọntọ Alfred Dodds tọnawhan gbọn Họgbonu podọ gbọn Oueme kaka dó sẹpọ Abomey,gbọn Cove po Bohicon po. Flans gbawhan, bọ to owhe 1894,Béhanzin jo èdè na Dodds, matin alọ dó wema depope hẹ dohia dọ emi jọgán. E zan gbẹzan etọn he po lẹpo to kanlinmọgbenu to Martinique po Algeri po. To òkú etọn godo,oṣiọ etọn yin zize lẹkọ dó Abomey. Ofìn etọn, boṣio etọn hé yi atín dó pà,ògàn po fataka etọn po yin to nuhoho pọ́ntẹn Musee Quai Branly bo sọ yin hodidọ tangan dé gándo kọlẹna yé dó otò Benẹ tọn mẹ.