Agoli-agbo
|
This article is written in Gun (Gungbe) |
.jpg)
.jpg)
Agoli-agbo wẹ nọ yin pinpọ́nhlan di mẹhe yin ahọlu wiawetọ podọ godo tọ Dahomey ton. E nọ ganzìnpo ji sọn 1894 jẹ 1900.
Otàn gbẹzan tọn
[jlado | jla asisado]E hẹ ofin ji to whenue ahọlu he jẹnukọn na ẹn, Béhanzin, yin zize sọyi kanlinmọgbenu to whenue e ṣíawhàn to awhàntọ́nmẹ France tọn whlà awetọ sọta Dahomey whenu godo.
Kanlinmọgbenu-yì yì Béhanzin tọn ma hẹn gandudomẹji France tọn sọgbe hẹ osẹ́n. Awhangán France tọn lọ Alfred-Amédée Dodds hùn dotẹnmẹ dote na mẹlẹpo he ko gbẹ wá sọn whédo ahọlu tọn mẹ nado hẹ ofin lọ ji, eyin mẹlọ ko saa yigbe nado doalọwemẹ dọ gbèkọndopọ de ko yin didoai he nagbè France nado yin hihọ́basinamẹtọ Ahọluduta lọ tọn; yemẹpo wẹ gbẹ́.
To godomẹ, to azán fọtọ̀ntọ Alunlunsun, Owhe 1894 tọn, Awhangán Béhanzin tọn Ahọvi Agoli-agbo(mẹhe sin yinkọ zẹemẹdo "ahọluduta lọ ma ko jai", nọvisunnu Béhanzin tọn po visunnu Ahọlu Glélé tọn po doalọwemẹ. E yìn zizedo lọ ofin ji taidi 'kọmẹgán' de kakati ni yin taidi ayimatẹngán akọta jọun de tọn, gbọn Francenu lẹ dali to whenue e yigbe nado doalọwemẹ dọ akọta emi tọn ko jogbè.
E 'dugán' na owhe ṣidopo, bọ afọ̀zedaitọ gandudu France tọn de yin alọgọtọ na ẹn. Francenu lẹ basi tito nado deanana aṣẹpipa, ehe yé penugo nado wà to azán wiawetọ, Afínplọsun, owhe 1900 tọn. Dile aṣẹ̀glànglànpanamẹ po mẹtitafu yovo lọ lẹ fọn bo to sinsinyẹn deji dogọ́, Agoli-agbo họ̀njẹgbé bo dedó Gabon.
To 1910, yè nagbè e nado lẹkọwa bo nọ̀ Agbegbe Savẹ tọn. Sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ e nọ lẹkọyi Abomey nado yì bayi sinsẹ̀n na tọgbó lẹ po ahọlu he wayi lẹ po.
Ohia Agoli-agbo tọn wẹ afọ̀ de he to osé de hò, ogá de (ohia awhànfunnu hoho lẹ gigọjó tọn to osẹ̀n yọyọ he aṣẹpatọ yovo lẹ zedai lẹ tọn), po akíza de po, gọna ahọlu godo tọn Dahomey tọn.