Agoli-agbo/guw-bj
|
Cet article est écrit en Gun (Bénin) |
.jpg)
.jpg)
Agoli-agbo wɛ nɔ nyí kpinkpɔ́nhlan ɖi mɛxe nyí axɔlu wiawetɔ kpóɖɔ godo tɔ Dahomey ton. É nɔ ganzìnkpó ji sɔ́n 1894 jɛ 1900.
Otàn gbɛzǎn tɔn[jlado | jla asisado]
E xɛ ofin ji to hwenue axɔlu xe jɛnukɔn ná ɛn, Béhanzin, nyí zize sɔyi kanlinmɔgbenu to hwenue é cíahwàn to ahwàntɔ́nmɛ France tɔn hwlà awetɔ sɔta Dahomey hwenu godo. Kanlinmɔgbenu-yì yì Béhanzin tɔn ma hɛn ganɖudómɛji France tɔn sɔgbe xɛ osɛ́n. Ahwangán France tɔn lɔ Alfred-Amédée Dodds hùn dótɛnmɛ dóte ná mɛlɛkpó xe ko gbɛ wá sɔ́n xwédó axɔlu tɔn mɛ nádó xɛ ofin lɔ ji, ényi mɛlɔ ko saa yigbe nádó dóalɔwemɛ ɖɔ gbèkɔndókpɔ́ ɖé ko nyí didóai xe nágbè France nádó nyí xixɔ́basínamɛtɔ Axɔluɖuta lɔ tɔn; yěmɛkpó wɛ gbɛ́.
To godomɛ, to azán fɔtɔ̀ntɔ Alunlunsun, Oxwe 1894 tɔn, Ahwangán Béhanzin tɔn Axɔvi Agoli-agbo(mɛxe sin nyíkɔ zɛɛmɛdó "axɔluɖuta lɔ ma ko jai", nɔvisunnu Béhanzin tɔn kpó visunnu Axɔlu Glélé tɔn kpó dóalɔwemɛ. É nyì zizedó lɔ ofin ji tayiɖi 'kɔmɛgán' ɖé kakati ni nyí tayiɖi ayimatɛngán akɔta jɔun ɖé tɔn, gbɔn Francenu lɛ dali to hwenue é yigbe nádó dóalɔwemɛ ɖɔ akɔta émi tɔn ko jogbè.
E 'ɖugán' ná oxwe cidókpó, bɔ afɔ̀zéɖayǐtɔ ganɖuɖu France tɔn ɖé nyí alɔgɔtɔ ná ɛn. Francenu lɛ basí tito nádó ɖéanana acɛkpikpa, éxe yé kpénugo nádó wà to azán wiawetɔ, Afínkplɔsun, oxwe 1900 tɔn. Ðilě acɛ̀glànglànkpanamɛ kpó mɛtitafu yovo lɔ lɛ kpó tɔn fɔn bo to sinsinnyɛ ɖéji dógɔ́, Agoli-agbo hɔ̀njɛgbé bo ɖédó Gabon.
To 1910, yè nágbè é nádó lɛkɔwa bo nɔ̀ Agbegbe Savɛ tɔn mɛ. Sɔ́n ojlɛ ɖé mɛ jɛ ɖevo mɛ é nɔ lɛkɔyi Abomey nádó yì bayi sinsɛ̀n ná tɔgbó lɛ kpó axɔlu xe wayi lɛ kpó.
Ohia Agoli-agbo tɔn wɛ afɔ̀ ɖé xe to osé ɖé xò, ogá ɖé (ohia ahwànfunnu xoxo lɛ gigɔjó tɔn to osɛ̀n yɔ́yɔ́ xe acɛkpatɔ yovo lɛ zéɖayǐ lɛ tɔn), kpó akíza ɖé kpó, gɔna axɔlu godo tɔn ɖaxomey tɔn.