Thomas Boni Yayi
|
Cet article est écrit en Gun (Gungbe) |
Thomas Boni Yayi (he yin jiji to 1 Liyasun 1951) yin azọ́nwatọ akuẹsẹdotẹn tọn po tonudọtọ po Bénin tọn de he yin togán Bénin tọn sọn 2006 jẹ 2016. E jẹ sinsẹ̀nzọnwa ji taidi togán to whenuena e yin dide taidi togán to vòbibla Whejisun 2006 tọn godo, podọ e sọ yin dide whladopo dogọ na ojlẹ awetọ to Whejisun 2011. E sọ wadevizọn taidi azinponọ Gbekọndopọ Aflika tọn sọn 29 Alunlunsun 2012 jẹ 27 Alunlunsun 2013.
Vuwhenu po agbasazọ́n etọn taidi azọ́nwatọ akuẹsẹdotẹn tọn po
[jlado | jla asisado]Thomas yin jiji to Tchaourou, to lẹdo Borgou tọn mẹ to agewaji Bénin tọn, to whenuena Bénin gbẹ́ yin yiylọdọ Dahomey heyin otò he France hoavun do yí. Jẹnukọn whẹ́, e yì wehọmẹ to tatọ́-tònọ Parakou tọn, podọ to godo mẹ e mọ gbedewema titengbe yí to tito akuẹzinzan tọn mẹ to Wehọmẹ Alavọ Bénin tọn. To nukọn mẹ, e mọ gbedewema titengbe devo yí to tito akuẹzinzan tọn mẹ to Wehọmẹ Alavọ Cheikh Anta Diop tọn, to Dakar, to Senegal, podọ to enẹgodo e mọ gbedewema wehọmẹ alavọ tọn daho hugan yí to tito akuẹzinzan tọn po tonudidọ po mẹ to Wehọmẹ Alavọ Orléans tọn to France podọ to Wehọmẹ alavọ Paris Dauphine tọn, fie e dotana te to 1976.
To whenuena Boni fó wehọmẹ, e bẹ azọ́n whenu gaa tọn de jẹeji to akuẹsẹdotẹn lẹ. Sọn 1975 kakajẹ 1979, e wazọ́n to Akuẹsẹdotẹn Bénin tọn, podọ to godo mẹ sọn 1977 kakajẹ 1989 e wazọ́n to Akuẹsẹdotẹn daho Otò Whèyihọ-waji Aflika tọn lẹ tọn (Banque Centrale des États de l'Afrique de l'Ouest, BCEAO). Sọn 1992 jẹ 1994, e wadevizọn taidi ayinamẹtọ akuẹzinzan tọn de na Togán Bénin tọn, yèdọ Nicéphore Soglo. To 1994, e jo ogántẹn ehe do nado lẹzun azinponọ Akuẹsẹdotẹn Whèyihọ-waji Aflika tọn (Banque Ouest Africaine de Développement, BOAD).
Gbẹzan etọn taidi togán
[jlado | jla asisado]Boni yin dopo to omẹ 26 he jlo na yin togán to vòbibla Whejisun 2006 tọn whenu lẹ mẹ. Mathieu Kérékou, he yin togán to ojlẹ enẹ mẹ ko dugán do otò lọ ji sọn bẹjẹeji 1970 lẹ tọn gbọ́n, podọ mẹsusu tindo ayihaawe sinsinyẹn eyin e na dotẹnmẹ mẹdevo nado dugán do otò lọ ji nugbonugbo. Boni paṣa mẹsusu to whenue e mọ 35.8 to kanweko ji vòbibla lọ tọn yí to adà tintan vòbibla lọ tọn mẹ taidi mẹhe ma tin to ogbẹ́ tonudidọ tọn depope mẹ. Onú tangan he e dopagbe etọn to nujijla vòbibla tọn lọ whenu lẹ wẹ nado hẹn azọ́n gandudu tọn pọnte dogọ, nado gọalọna ajọwiwa mẹdetiti tọn nado pọnte dogọ, nado na dotẹnmẹ hundote susu dogọ na yọnnu lẹ to wepinplọn mẹ, podọ nado hẹn glelilẹ pọnte dogọ po azọ́nwanu yọyọ lẹ po. To Boni godo, omẹ lọ he tindo sọha vòbibla tọn hugan mọ wẹ Adrien Houngbédji, heyin hagbẹ Parti du renouveau démocratique tọn de, he togán dai tọn Soglo yin hagbẹ etọn de, podọ Adrien Houngbédji mọ 25 to kanweko ji vòbibla lọ tọn yí. To vòbibla godo tọn he tin to Boni po Houngbédji po ṣẹnṣẹn to 19 Whejisun 2006 mẹ, Boni yin lilá taidi mẹhe dudeji to whenuena e ko mọ nudi 75 to kanweko ji vòbibla lọ tọn yí godo. E jẹ gandu ji taidi togán to 6 Lidosun 2006. Mẹsusu blavo to vòbibla 2016 tọn mẹ, podọ ayidonugotọ he ma tin to pipli tonudidọ tọn kavi gandudu depope mẹ lẹ dọ dọ mẹlẹpo wẹ yin dotẹnmẹ na nado blavo bọ vòbibla lọ yin bibasi po nugbonọ-yinyin po.
Gbẹzan mẹdetiti tọn
[jlado | jla asisado]Boni Yayi whẹ́n to whẹndo Malenu tọn de mẹ, ṣigba to godo mẹ, e diọzun sinsẹ̀n Klistiani tọn to pipli evangelisti Plọtẹstan lẹ tọn mẹ. E tindo ovi atọ́n, podọ asi etọn Chantal (he nọ yin Chantal de Souza dai) wá sọn tòdaho Ouidah he tin to huto mẹ; ewọ wẹ ylọnẹn-ylọvi Togán Paul-Émile de Souza po Yẹwhenọgan Isidore de Souza po tọn podọ ovivi-vivi Francisco Félix de Sousa tọn, he nọ yin yiylọdọ Chacha de Souza, yèdọ dawe Brazilnu de he sà afanumẹ lẹ bosọ yin gandutọ Ouidah tọn. Boni Yayi dukosọ hẹ asi sọgodo tọn etọn gbọn mẹdaho etọn sunnu Marcel Alain de Souza gblamẹ. Taidi kúnkan ahọvi Ayọnu tọn he wá sọn Sabe lẹ tọn, Boni Yayi po asi etọn po yin nina tẹnmẹ-yinkọ lẹ taidi akọ̀-gán lẹ gbọn Olubuse II, he yin ahọlu Ile-Ife tọn to Nigeria dali, to 2008.