Igbomina
Ìgbómìnà lẹ (he sọ nọ yin yiylọ dole: Igboona lẹ kavi Ogboona lẹ) yin akọ̀ pẹvi de he tọn sọn akọ̀ Ayọnu lẹ tọn mẹ, he wá sọn ṣẹnsẹn agewaji tọn podọ huwaji whèyihọ tọn to Naijilia. Yé nọ dó akọ̀gbè de he sọ nọ yin yiylọdọ Ìgbómìnà kavi Igbonna. Omẹ Ìgbómìnà tọn lẹ gbàpe gbọn fie wá yin yinyọnẹn to egbe di huwaji ayimatẹn Kwara tọn podọ gbọn agewaji Ayimatẹn Osun Tọn.
Ajọ́ po azọ́n he yé nọ wà lẹ po[jlado | jla asisado]
Omẹ Ìgbómìnà tọn lẹ yin yinyọnẹn taun na ajọwiwa do otò dindẹ́n lẹ mẹ, ehe wẹ hẹn yé nado gbàpe Ayọnu-gbeji, yé nọ wazọ́n voovo devo lẹ he yin yinyọnẹn na akọ̀ yẹtọn taidi oglezọ́n, gbéyinyàn, atin pipa, anazọ́n kanlinyú tọn lẹ podọ na kuvitọ Elewe tọn he diyin taun lọ.
Fihe yé gbàpe gbọn to Ayọnu-gbeji lẹ[jlado | jla asisado]
Omẹ Ìgbómìnà tọn lẹ gbàpe gbọn lẹdo gandudu dokọtọn ẹnẹ mẹ to Ayimatẹn Kwara Tọn mẹ, ehelẹ wẹ: Irepodun, Ifelodun, Ilorin East po Isin po, podọ yé sọ gbàpe gbọn lẹdo gandudu dokọtọn awe ehelẹ to ayimatẹn Osun tọn: Ifedayo po Ila po. Tòdaho tangan Ìgbómìnà tọn lẹ to Osun lẹ wẹ Oke-Ila Orangun, Ora, po Ila Orangun po, podọ tòdaho tangan Ìgbómìnà tọn lẹ to ayimatẹn Kwara tọn lẹ wẹ Omu-Aran, Òbà, Ajasse Ipo, Eleju of Eju-land, Eku-Mesesan-Oro (Ijomu-Oro, Iddo-Oro, Okerimi-Oro, Afin-Oro, Okeola-Oro, Ibode-Oro, Oro, Iludun-0ro, Agbeola-Oro), Agbamu, Edidi (Edidi-ona, Edidi Idera, Edidi Oja), Oke-Onigbin, Isanlu Isin, Ijara-Isin, Aran-Orin, Rore, Esiẹ, Omupo, Omido, Ipetu-Igbomina, Igbaja, Ora, Oke-Ode, Owu-Isin, Oro-Ago, Ahun, Arandun, Shaare, Oke-Aba. Fihe yé sù te hugan wẹ enẹlẹ.
Gbetatò he tin to Igbomina Ilé-Ire lẹ wẹ Owa Onire, Owa Kajola, Owode Ofaro, Idoba Araromi(omẹ ehelẹ tindo aigba voovo awè, aigba tọ́gbo yẹtọn lẹ tọn, dopo tin to Idoba to Orioke sẹpọ Owa po nọtẹn de he sẹpọ Owode Ofaro po), Ikosin (tatọ́-tẹnnọ agbegbe Ile Ire tọn fie ahi hoho Igbo Ejimogun tọn tin te dai), Oke-Oyan, Idera, Afin, Alaabe, Obinn kavi Obinrin Aiyetoro, Oreke Oke, Okeigbo, Babanla.
Tòpẹvi Ìgbómìnà tọn devo lẹ tin to agbegbe Idofian tọn: Okanle, Fajeromi, Odo-eku, Oko, Ola, Idofin, Iwo, Agbonda, Agbeku, Olayinka, Alakuko-Irorun, Edidi, Ijan-Otun, Agbele, Omido, Okeya, Babanlomo, Agbamu, Ijan, Pamo-Isin, Egii-Owu, Owa-Onire, Durosoto, Koko-Afin, Maloko, Olomi Oja, Omirinrin, Faje, Ajengbe, Alasoro, Eyin Afo, Idofin Igbana, Idofin Aga, Ekudu, Manasara, Oko Adigun, Kudu-Ìsìn, Oke oyi, Alegongo, Sabaja, Oponda, Oree, Agunjin, Apado, Eleyin, po Yaru po.
Otàn hohowhenu tọn yetọn po nuhe yin mimọ gbọn Whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ dali po[jlado | jla asisado]
Nuhe hugan zannu pipà fẹnẹ (800) wẹ ko yin mimọ to lẹdo Esie tọn to wheyihọwaji Igbomina tọn, to Iji-Isin, to Ijara po gbétatò Ofaro tọn po, suhugan zannu pipà ehelẹ tọn wẹ tindo awusọhia gbẹtọ tọn. Mẹdepope ma yọn mẹhe basi zannu pipà ehelẹ, ṣigba e taidi dọ yé ko yin pipà sọn nudi owhe 1100 JW(Jẹnukọnna Whe-Mítọn-Nu).
Whenuhokàntọ dòkuntọ lẹ po mẹhe nọ dindona ogbè lẹ po yise dọ whẹwhinwhẹn dohia dọ omẹ Ìgbómìnà tọn lẹ wẹ na ko yin omẹ tintan wá lẹdo lọ mẹ jẹnukọnna akọ̀ he po lẹ gbọnvona Nupe lẹ po Yagba lẹ po. E taidi dọ, gbọnvona wiwọ́ he wá aimẹ to nudi owhe kanweko awe die wayi lẹ, omẹ Oyo tọn lẹ, Ijesha lẹ po omẹ Ekiti tọn lẹ po sọgan ko tọ́nawhàn omẹ Ìgbómìnà tọn lẹ bo duto yé ji, bo sọ yàn yé sẹ sọn aigba yetọn ji. E sọ taidi dọ omẹ Ìgbómìnà tọn lẹ lọsu to godo mẹ wá tọ́nawhàn omẹ Nupe tọn lẹ po omẹ Yagba tọn lẹ po, bo yí apadewhe aigba yẹtọn lẹ tọn sọn yé si.