Glele/guw-bj
|
Cet article est écrit en Gun (Bénin) |
Glɛlɛ kavǐ Badóxou ( xe kú to azán koatɔ́n-nukúnɛnɛtɔ Awèwèsun oxwe 1889 tɔn) nyí Axɔlu aotɔ Dahomey tɔn xe ɖù sɔ́n oxwe 1858 dó jɛ hwenue é xù éɖé to oxwe 1889.
Otàn gbɛzǎn étɔn Tɔn[jlado | jla asisado]
Badóuxou, xe nyí gánzinkpó-nyǐkɔ Glèlè tɔn, nyí nyínywɛ (enyi yè ma xya adandózan dógɔ) tayiɖi axɔlu aotɔ́ axɔluɖuta Aja tɔn Dahomey tɔn (xe nyí akpaɖéxwé otò Benɛ tɔn to égbexe). É jɛ otɛn otɔ́ étɔn Gezo tɔn mɛ sɔ́n oxwe 1858 jɛ 1889. Glele zindónukɔn to otɔ́ étɔn sín ahwànfunfun lɛ lixo, ná akpaɖéxwé nádó yí axɔ́su ná okú otɔ́ étɔn tɔn, kpóɖɔ nádó bɛ kanlinmɔ lɛ. To ganɖuɖu étɔn hwenu é hɛn amivɛɛ-jɔ́ kpó kanlinmɔ-jɔ́ kpó to Dahomey lóɖò dógɔ. Glele sɔ kɔngbedókpɔ́ xɛ Flansenu lɛ, mɛxe yé ko nágbe to Porto-Novo sɔ́n axɔlu étɔn si. Omɛ France tɔn lɛ tindó kɔɖéton ɖagbe to xoɖɔdókpɔ́ yětɔn kpó Glele kpó mɛ nádó sɔgan tindó dótɛnmɛ nádó wàjɔ to Cotonou to hwenuena é to gánzinkpó ji. Glele sin ohia lɛ wɛ kinikini kpó ohí yɛsuɖiɖé xe nyí nunyɔzan Gunnu lɛ tɔn (voɖun minyɔ́ tɔn, ogàn tɔn kpó ahwàn tɔn kpó). Asi nyíwǎnna étɔn wɛ Visesegan. Ðilě étlɛ nyíɖɔ yovo Europe tɔn kpó hunhlɔnnɔ ayihɔ́n mɛ tɔn yɔ́yɔ́ lɛ kpó ɖɔalɔtena kanlinmɔ sìn ajɔ̀ wiwa dó, Glele zindónukɔn nádó to kanlinmɔ lɛ bɛkpli. Ogle étɔn lɛ sɔ nyí nukúnkpéɖégo gbɔn kanlinmɔ lɛ dali, kpóɖɔ kanlinmɔ lɛ wá lɛzun wɛnsagun xe nɔ nyí sisɛdó tɔ́gbo lɛ dè (tayiɖi avɔ́sannu tɔn ɖé) to hùnhwɛ lɛ hwenu. To oxwe 1860, é kpé kpó William Foster xe nyí nukɔntɔ Clotilda tɔn kpó, xe nyí tɔjihun ɖaxo godo tɔn nádó bɛ kanlinmɔ lɛ yí otò Amɛlika tɔn mɛ, kpó linlɛn lɔ kpó nádó mɔgbeyi dó sà yé. Sɛkpɔ vivɔnu ganɖuɖu Glele tɔn, kancica kpó otò Flans tɔn kpó lɛkɔ dó godo ná ajɔ́wiwa to Cotonou to adà gblo dógɔ kpóɖɔ nukúnnumamɔjɛnumɛ ogbè tɔn to Dahomey kpó Flans kpó cɛncɛn gbɔn ajɔ́lixo wutu. Glele kú to ajijimɛ hwɛkpó Flansinu lɛ dó Kondó wɛ basí xoɖɔdókpɔ́ lɔ kpó omɛ̀ Flans tɔn lɛ kpó. Glele nyí matintɔ to azan koatɔ́nnukúnɛnɛtɔ Awèwèsun oxwe 1889, bɔ visunnu étɔn Kondó xe nyí nyínywɛ tayiɖi Béhanzin sɔ jɛ otɛn étɔn mɛ.