Osó Everest/guw-bj

Cet article est écrit en Gun (Bénin)

Osó Everest wɛ nyí osó xe yiaga húgǎn to ayigba ji. É sinai dó dógbo otò China kpó Nepal tɔn kpó cɛncɛn, bɔ agayiyi étɔn nyí 8,848.86m (29,031.7ft). Lexe é yiaga sɔ nyí lila to madɛnmɛ to oxwe 2020 gbɔn acɛkpatɔ otò China kpó Nepal tɔn kpó dali. Agayiyi osó Everest tɔn fɔn ojlǒ osó xɛtɔ numimɔnɔ susu kpó osó xɛtɔ ɖevo lɛ kpó tɔn, yé sɔ dóvivɛnu nádó xɛ éji. Osó éxe tindó alixo tangan awe xe yè nɔ gbɔn nádó xɛ éji. Alixo tintan kpannukɔn xuwaji to Nepal xe yé nɔ ylɔ ɖɔ alixo xe sɔgbe lɔ, énɛwɛ Standard route, kpóɖɔ alixo awetɔ tin to agewaji to otò kpɛvi Tibet tɔn to otò China tɔn mɛ. Sɔ le étlɛ nyíɖɔ alixo xe sɔgbe lɔ, Standard route ma tindó nuxahun sinsinnyɛ susu nádó xɛ osó lɔ ji, owù susu wɛ tin to alixo ɖevo lɛ gbigbɔn nádó xɛ éji ji tayiɖi; jɛhɔn sinsinnyɛ, osin ago kpó nuxahun ɖevo lɛ kpó. Kaka dó jɛ oxwe 2019, gbɛtɔ́ xe sɔxa yětɔn húgǎn 300 wɛ ko kú to osó Everest tɔn lɔ ji. Osó xɛtɔ sɔ́n otò Britain tɔn mɛ lɛ wɛ nyí omɛ tintan xe nyí kinkanɖayǐ ɖɔ yé tɛnkpɔn nádó xɛ osó lɔ jɛ vivɔnu. To xwelɔnu otò Nepal tɔn ma nágbe jonɔ lɛ nádó byɔ́ otò yětɔn mɛ, éxe wɛ zɔn bɔ osó xɛtɔ sɔ́n Britain lɛ dó gbɔn alixo xe tin to Tibet to otò China tɔn mɛ. To oxwe 1921, osó xɛtɔ Britain tɔn lɛ tɛnkpɔn bo sɔ xɛ osó lɔ jɛ agayiyi 7000m (22,970ft) to agewaji. To oxwe dókpó godo to 1922, osó xɛtɔ lɔ lɛ sɔ dóvivɛnu bo yì aga húgǎn ɖayǐ tɔn, yèɖɔ sɔxa agayiyi tɔn xe nyí 8,320m (27,300ft). Éxe wɛ hwlà tintan xe gbɛtɔ́ ɖékpókpé ná xɛ aga yì jiyiyi xe húgǎn 8,000m (26,247ft). To oxwe 1924, onú ɖabla ɖé jɔ to osó Everest tɔn lɔ xixɛ hwenu, bosɔ nyí numamɔɖóná ɖé kaka jɛ égbexe. George Mallory kpó Andrew Irvine kpó basí tɛnkpɔn godo tɔn nádó xɛ osó lɔ jɛ vivɔnu to azán cinatɔ̀ntɔ ayidósun oxwe 1924 tɔn, cigbǎ yé omɛ awe lɛ ma lɛkɔ kavǐ jɛte sɔ́n éji. Éxe byɔ́ nudǐnɖɔn susu ɖɔ é sɔgan nyí yěwlɛ wɛ omɛ tintan xe ná xɛ osó lɔ ji jɛ vivɔnu kavǐ é ma nyí yé lɛ. Tenzing Norgay kpó Edmund Hillary kpó zin gbejizɔnlin tintan xe otò ná acɛ nádó xɛ osó everest tɔn lɔ ji to 1953. Yé gbɔn alixo xe sɔgbe stanɖarɖ route xe tin to Nekpal lɔ ji. Norgay ko xɛ osó lɔ jɛ agayiyi 8,595m (28,199ft) to oxwe 1952, hwenuena éwɔ kpó hagbɛ́ étɔn xe tɔ́n sɔ́n otò Swiss tɔn mɛ lɛ kpó xɛ osó lɔ ji.

Tenzing kpó Hillary kpó tindó kɔɖétɔn ɖagbe to oxwe 1953

To oxwe 1953 tɔn mɛ, osó xɛtɔ Britain tɔn lɛ lɛkɔ dó Nepal ná hwlà cinɛnɛtɔ kpó nukɔntɔ yětɔn John Hunt kpó nádó xɛ́ osó lɔ jɛ vivɔnu. Hunt dè osó xɛtɔ awe Tom Bourdillon kpó Charles Evans kpó. Yé xɛ osó lɔ ji bɔ é kpó kpɛɖé, 100m (330ft), ná yé ni dó jɛ vivɔnu osó lɔ tɔn to azán koatɔnnukúndókpótɔ (26) osun atɔ́ntɔ́ (5) oxwe 1953, cigbǎ yé lɛkɔ ná yé bà jɛhɔn kpò nádó gbɔ wutu. To azán awe godo, Edmund Hillary xe tɔ́n sɔ́n otò New Zealand tɔn mɛ kpó Tenzing Norgay kpó xe tɔ́n sɔ́n otò Nepal tɔn mɛ xɛ osó lɔ jɛ vivɔnu to ogán widókpóɖa (11:30) mɛ to azán gban éhwè dókpótɔ, osun atɔ́ntɔ́ (5) oxwe 1953 tɔn. Oxwe kpɛɖé godo, Tenzing dóxya ɖɔ xillary hwɛxwɛ wɛ ze afɔ étɔn dó vivɔnu osó lɔ tɔn jɛnukɔnna émi. Yé nɔte bo dè fɔto hwɛkpó dó jɛte. To hwenuena linlin lɔ jɛ otó axɔsi Elizabeth awetɔ otò Britain tɔn mɛ, é ɖɔɖɔ yé ni nyí gigokpana.

Nyǐkɔ ɖevo xe osó Everest nɔ nyí lɛ

Nyǐkɔ Everest tɔn to Tibet sin ogbè mɛ wɛ Qomolangma xe zɛɛmɛdó onɔ wiwe. Nyíkɔ éxe nyí kinkanɖayǐ hwlà tintan to ogbè China tɔn mɛ to 1721 to hwenue Emperor Kangxi Qing China tɔn to ganɖu. Nyíkɔ ɖevo xe osó lɔ sɔ nɔ nyí lɛ to ogbè China tɔn mɛ wɛ Shèngm ǔ Fēng (Holy Mother peak), Deodungha (Holy Mountain). Cigbǎ nyíkɔ éxelɛ ko nyí ɖiɖé sɛ to 1952. To bɛjɛeji oxwe 1960 tɔn, otò Nepal tɔn kpa nyíkɔ ɖé ná osó lɔ ɖɔ Sagarmāthā kavi Sagar-martha. Nyíkɔ lɔ zɛɛmɛdó tatɔ agaxomɛ tɔn. Sagar nyí agaxomɛ bɔ māthā nyí ota to ogbè Nepal tɔn mɛ.