Osó Everest
Osó Everest wẹ yin osó he yiaga hugan to aigba ji. E sinai dó dogbo otò China po Nepal tọn po ṣẹnṣẹn, bọ agayiyi etọn yin 8,848.86m (29,031.7ft). Lehe e yiaga sọ yin lila to mandẹnmẹ to owhe 2020 gbọn aṣẹpatọ otò China po Nepal tọn po dali. Agayiyi osó Everest fọn ojlo osó hẹtọ numimọnọ susu po osó hẹtọ devo lẹ tọn po, ye sọ dovivẹnu nado hẹ eji. Osó ehe tindo aliho tangan awe he ye nọ gbọn nado hẹ eji. Aliho tintan pannukọn huwaji to Nepal he ye nọ ylọ dọ aliho he sọgbe lọ, enẹwẹ standard route, podọ aliho awetọ tin to agewaji to otò pẹvi Tibet tọn to otò China tọn mẹ. Sọ le etlẹ yindọ aliho he sọgbe lọ, standard route ma tindo nuhahun sinsiyẹn susu nado hẹ osó lọ ji, owù susu wẹ tin to aliho devo lẹ gbigbọn nado hẹ eji ji taidi;jẹhọn sinsiyẹn, osin ago po nuhahun devo lẹ po. Kaka dó jẹ owhe 2019, gbẹtọ he sọha yetọn hugan 300 wẹ ko kú to osó Everest tọn lọ ji. Osó hẹtọ sọn otò Brítánì tọn mẹ lẹ wẹ yín omẹ tintan he yin kinkandai dọ yé tẹnpọn nado hẹ́ osó lọ jẹ vivọnu. To whelọnu otò Nepal tọn ma nagbe jonọ lẹ nado biọ otò yetọn mẹ, ehe wẹ zọn bọ osó hẹtọ sọn Brítánì lẹ dó gbọn aliho he tin to Tibet to otò China tọn mẹ. To owhe 1921, osó hẹtọ Brítánì tọn lẹ tẹnpọn bo sọ hẹ osó lọ jẹ agayiyi 7000m (22,970ft) to agewaji. To owhe dopo godo to 1922, osó hẹtọ lọ lẹ sọ dovivẹnu bo yi àga hugan dai tọn, sọha agayiyi tọn he yin 8,320m (27,300ft). Ehe wẹ whla tintan he gbẹtọ depope na hẹ aga yi jiyiyi he hugan 8,000m (26,247ft). To owhe 1924, onu dabla dé jọ to osó Everest tọn lọ hihẹ whenu, bọ sọ yin nù mamọdona dé kaka jẹ egbehe. George Mallory po Andrew Irvine po basi tẹnpọn godo tọn nado hẹ osó lọ jẹ vivọnu to azan ṣiantọntọ Ayidosun owhe 1924 tọn, ṣigba yé omẹ awelẹ ma lẹkọ kavi jẹte sọn eji. Ehe biọ nudindọn susu dọ e sọgan yin yewlẹ wẹ omẹ tintan he na hẹ osó lọ ji jẹ vivọnu kavi é ma yin ye lẹ. Tenzing Norgay po Edmund Hillary po zin gbejizọnlin tintan he otò na aṣẹ nado hẹ osó Everest tọn lọ ji to 1953. Yé gbọn aliho he sọgbe standard route he tin to Nepal. Norgay ko hẹ osó lọ jẹ agayiyi 8,595m (28,199ft) to owhe 1952, whenuena ewọ po hagbẹ etọn he tọn sọn oto Swiss tọn mẹ lẹ po hẹ osó lọ ji.
Tenzing po Hillary po tindo kọdetọn dagbe to owhè 1953[jlado | jla asisado]
To owhe 1953 tọn mẹ, osó hẹtọ Brítánì tọn lẹ lẹkọ dó Nepal na wla ṣiẹnnẹtọ po nukọntọ yetọn John Hunt po nado hẹ́ osó lọ jẹ vivọnu. Hunt dè osó hẹtọ awe Tom Bourdillon po Charles Evans po. Ye hẹ osó lọ ji bọ é po pẹde, 100m (330ft) na yé ni do jẹ vivọnu osó lọ tọn to azan koatọnnukundopotọ (26) osun atọ́ntọ́ (5) owhe 1953, ṣigba yé lẹkọ na yé bà jẹhọn po nado gbọ wutu. To azan awe godo, Edmund Hillary he tọn sọn otò New Zealand tọn mẹ po Tenzing Norgay he tọn sọn oto Nepal tọn mẹ hẹ osó lọ jẹ vivọnu to ògán widopoda (11:30) azan gban ewhè dopo, osun atọ́ntọ́ (5) owhe 1953. Owhè pẹde godo, Tenzing dohia dọ Hillary whẹwhẹ wẹ se afọ etọn dó vivọnu osó lọ tọn jẹnukọnna emi. Yé nọte bo dè fọto whẹpo do jẹte. To whenuena linlin lọ jẹ otó ahọsi Elizabeth awetọ oto Brítánì tọn mẹ, e dọdọ yé ni yin gigopana.
Yinkọ devo he osó Everest nọ yin lẹ[jlado | jla asisado]
Yinkọ Everest tọn to Tibet sin gbe mẹ wẹ Qomolangma he zẹẹmẹ dó onọ wiwe. Yinkọ ehe yin kinkandai whla tintan to ogbè China tọn mẹ to 1721 to whenue Emperor Kangxi Qing China tọn to gandu. Yinkọ devo he osó lọ nọ yin lẹ to ogbè China tọn mẹ wẹ Shèngm ǔ Fēng (Holy Mother peak), Deodungha (Holy Mountain). Ṣigba yinkọ ehelẹ ko yin dide sẹ to 1952. To bẹjẹeji owhe 1960 tọn, otò Nepal tọn pa yinkọ dè na osó lọ dọ Sagarmāthā kavi Sagar-martha. Yinkọ lọ zẹẹmẹdo tatọ agahomẹ tọn. Sagar’' yin agahomẹ bọ māthā yin ota to ogbè Nepal tọn mẹ.