Ogedengbe of Ilesa

Ogedengbe of Ilesa (owhe 1822 jẹ azán ko-atọ́n-nukunẹnẹtọ, Liyasun, owhe 1910) Òrìṣàráyíbí Ògúndàmọlá he sọ yin yinyọnẹn taidi Sàráíbí Agbógungbọ́rọ̀, Ògèdèngbé Agbógungbọrọ̀, kavi Ògèdèngbé Agbógun Gbórò wẹ yin nukọntọ podọ áwhangan to ayọnugbeji apadewhe Otò egbezangbe Naijilia tọn bo sẹn taidi Seriki (commander-in-chief) to áwhan Kiriji whenu (1877-1893) sọta Ibadan.

Gbẹzan bẹjẹeji tọn

Òrìṣàráyíbí Ògúndàmọlá yin jiji na Apasan Borijiwa po Falupo po to tòpẹvi de mẹ to Atorin sẹpọ Ilesha to Avivọsun kavi zósun to owhe 1822 tọn mẹ. Sọgbe hẹ aṣà bokọtọnọ lẹ tọn, bokọnọ de dọ dọdai to 1822 dọ ovisunsi de na yin jiji to "oguzangbe" bo na sọ hun nukun omẹ Ijesha lẹ tọn sọn huhlọn tògbo devo lẹ tọn glọ. Onọ̀ etọn basi matintọ to whenuena e to yinyin jiji. Ogendegbe yin jiji sẹpọ hunwhẹ ogu whenu tọn he nọ yin bibasi to Avivọsun kavi Zósun whenu. Ogendegbe kẹdẹ wẹ yin visunnu he yin jiji to azán lọ gbe. Mẹjitọ etọn lẹ yin vodunsẹntọ. Yinkọ etọn tintan he yin Òrìṣàráyíbí Ògúndamọlá zẹmẹdo vodun wẹ basi ehe (ovi lọ) nado yin jiji. Orisa to yinkọ mẹ nọ saba yin glido yinkọ "Òrìṣàlá," he yin yinkọ vodun Obatala tọn podọ to alọ devo mẹ, e sọgan zẹmẹdo dọ "Obatala wẹ basi ovi lọ nado yin jiji." Ògúndàmọlá zẹmẹdo "Ogu yidọgọna adọkun." Onọ̀ etọn wá sọn tòpẹvi Antorin tọn mẹ he ovi lọ yin jiji do bọ otọ́ etọn wá sọn tòpẹvi Oke-Orisa tọn mẹ he sẹpọ tòpẹvi Ilesha tọn. E yin nina tẹnmẹyinkọ lọ Ogedengbe to whenuena e gbẹpo to pẹvi, yinkọ ayọgbe tọn he yin dide sọn avunṣa etọn go he bẹ nado nọ ze kẹntọ lẹ do aga sọn ota etọn ji. E yin nina yinkọ devo to nukọnmẹ Agbógungbọrọ̀ to ojlẹ etọn to awhàn mẹ he zẹmẹdo "mẹhe yinwanna awhàn na hunwhẹ".

Gbẹzan àwhanfuntọ tọn

To owhe 1864, e yin wiwle to whenuena e to avùnlọyi na Ilara-Mokin sọta Ibadan. E họ̀ngán to whenue e ko mọ oplọn yi godo sọn awhanfuntọ Ibadan tọn Bada Aki-Iko si bo sọ yin wiwle devo to awhàn Igbajo whenu to 1897 sigba e sọ họ̀ngán. Nujijọ awe lẹ plọn ẹn gando awhànfunfun go. To whenuena nukọntọ de he nọ yin Okanle Ariysasunla do aṣli awhànfuntọ Ibadan lẹ tọn hia ẹ, Ogedengbe bẹ awhànfuntọ etọn lẹ nado yan ẹn sọn Ilesha bo gbọnmọdali lẹzun mẹgángán de. To 1878, Ogedengbe tọ́nawhàn Idoani. E gbà Idoani bo lekọ do Itaogbolu to owhe 1879 to whenuena susu to awhánfuntọ etọn lẹ mẹ ko basi matintọ godo to awhángbenu. To whenuena awhán Kiriji bẹjẹeji, awhánfuntọ Ekiti-Parapo confederacy yin didoai to 1878 nado yin nukọntọ to awhán lọ mẹ sọta Ibadan. Ogendengbe ko gba owhé do tòpẹvi Igbara-oke mẹ bo linlẹn nado zingbejizọnlin yi ahọluduta Benin tọn mẹ to 1878. Ogendengbe jo gbejizọnlin etọn nado yi ahọluduta Benin tọn lọ do nado deanana awhánfuntọ lẹ dile e yin obiọ awhángan lẹ tọn do mahopọna awuwhiwhle etọn to bẹjẹeji. To whenue Ogendegbe jẹ awhánfuntọ lẹ sin pamẹ ye dọnudoe podo awuyaya po gigopanamẹ po bọ ahọvi Fabunmi jo ogantẹn na Ogendengbe sọn ojlo mẹ wa. To awhán lọ whenu, e gọalọ nado hẹn tundote wa na ayọnu agewaji-whèzẹtẹn tọn lẹ sọn huhlọn Ibadan tọn si. To gbekọndopọ owhe 1886 tọn godo e lẹkọ yi tòpẹvi Imesi tọn mẹ podo awhánfuntọ etọn lẹ po kakajẹ whenuena awhán jọ to Ibadan podo Ilorin po ṣẹnṣẹn to 1893. Awhánfuntọ etọn lẹ bẹ sinsén ogle tọn lẹ podo tovi lẹ po ehe zọnbọ nukọntọ awhántọ lẹ tọn Robert Lister Bower awhánfuntọ Britain tọn gbẹnu na ye yedọ mẹhe sẹn taidi tòvi Ibadan tọn podo ogan tonudọtọ na togbogodo Awọnlin tọn. To 1894, nukọntọ awhántọ lẹ tọn Bower wle Ogendengbe bo ze yi ganpamẹ to Ibadan. To whenuena togan Ilesha tọn lẹ hòma gando lẹdo gannpa lọ tọn, e yin zize sẹ sọyi Iwo. To wedide dopọ godo, ayimatẹn togbogodo Britain to Awọnlin Gilbert Thomas Carter tun Ogendengbe dote to whenuena Owa of Ilesa Fredrick Kúmókụn Adédeji Haastrup su akuẹ he sọha etọn yi 6,000 pounds na tundote etọn.

Gbẹzan nukọn tọn

To 1898, Ogendengbe yin nina tẹnmẹyinkọ lọ Obanla kavi Obala he zẹmẹdo " Ahọlu huhlọnnọ" nado pagigona ẹn na azọn etọn to awhán Kiriji tọn whenu ehe e ko gbẹ whlasusu nado yin Owa Obokun, kavi ahọlu, Ilesha tọn. E basi matintọ to Azan ko-atọ́n-nukun-ẹnẹtọ, Liyasun, Owhe 1910 tọn podo owhe kanwe-elan-ṣinatọ̀n (88) po mẹ. Ovi etọn jẹ gandu ji taidi Obala Ilesha tọn podọ kunkan etọn lẹ wẹ to gandu taidi Obala podo Alatorin po kavi ahọlu Alatorin to Otò etọn mẹ. Gandudu otògodo Naijilia tọn basi ojlẹmọ de bo nọ ylọẹ dọ opo Ogendegbe tọn to 1934 nado basi gbangba to họ̀nmẹ Owa tọn. Fidelẹ to Ilesha egbezangbe tọn nọ yin yiylọ to yinkọ etọn mẹ taidi Ogedengbe Memorial School.

Nuhe gando hosọ lẹ

1^ "Ogedengbe: The Legendary African Warrior". 2^ Adeniji 1998, p. 173. 3^ Jump up to:a b c Adeniji 1998, p. 174. 4^ "Ogedengbe: The Legendary African Warrior". 5^ "Ogedengbe: The Legendary African Warrior". 6^ Akinyẹle & Morgan 1900, p. 12. 7^ Jump up to:a b c d Adeniji 1998, p. 175. 8^ Akintoye 1971, p. 110-131. 9^ Jump up to:a b Adeniji 1998, p. 176. 10^ Jump up to:a b c d Adeniji 1998, p. 177. 11^ Peel & Morgan 2003, p. 35. 12^ "Ogedengbe: The Legendary African Warrior". 13^ Jump up to:a b c Adeniji 1998, p. 178.

Asisa

• Akinyẹle, Isaac Babalola; Morgan, Kẹmi (1900). Akinyẹle's Outline History of Ibadan. Vol. 3. Caxton Press (West Africa).
• Adeniji, B. F. (1998). "Ogedengbe: An Ijesha warrior in the 19th century". In Akinjogbin, Adeagbo;

Akinjogbin, I. A. (eds.). War and Peace in Yorubaland, 1793–1893. Nigeria: Heinemann Educational Books. pp. 173–180. ISBN 9789781294976. OCLC 47727947.

• Peel, John David Yeadon; Morgan, Kẹmi (2003). Religious Encounter and the Making of the Yoruba. Vol. 3. Indiana University Press.
• Akintoye, S.A. (1971). Revolution and Power Politics in Yorubaland 1840–1893. USA: Humanities Press Inc. pp. 77–106.