Nukunhunhun
Nukunhunhun yin hogbe dé he nọ yin yiyizan na hogbe glẹnsigbe tọn lọ civilization, he na taun tọn, yin hogbe dé he wá sọn Latin-gbè mẹ, enẹwẹ civis he zẹemẹdo "mẹde he nọ nọ̀ tòhò dé mẹ". Lomunu dowhenu tọn lẹ nọ jlo dọ mẹhe yé gbawhàn yẹtọn lẹ ni nọ nọ̀ tòhò lẹ mẹ. Eyin gbẹtọ lẹ hùnnukun, e zẹemẹdo dọ yé ko plọnnu gando nuyọnẹn, azọ́n-yinyọnẹn podọ oyọnẹn he ko yin bibẹpli sọn owhe-kanweko susu lẹ die to nukọnyiyi gbẹtọvi lẹ tọn mẹ. Adà awetọ nukunhunhun tọn to whedelẹnu sọgan yin yiylọdọ gletanu, mẹhe ma hùnnukun, kavi mẹhe to nuyiwa taidi kanlin.
Nukunhunhun na taun tọn zẹemẹdo nukọnyiyi taun lẹdo dé kavi titobasinanu dé tọn. Ehe zẹemẹdo dọ yé tindo osẹ́n yetọn lẹ, aṣa yetọn titi lẹ, aliho tangan dé he mẹ yé nọ mọ nududu yetọn te, podọ aliho he mẹ yé nọ penukundo omẹ yetọn lẹ go do. Suhugan nukunhunhun voovo lẹ tọn wẹ nọ tindo aliho glelilẹ tọn dé, aliho gandudu tọn dé taidi nado tindo ahọlu dé kavi nado dè nukọntọ dé gbọn ovò-dide gblamẹ.Yé nọ tindo ogbè tangan dé he nọ yin didó gbọn suhugan gbẹtọ lẹ tọn dali, podọ yé sọ nọ tindo sinsẹn wunmẹ tangan dé. Yé nọ plọn ovi yetọn lẹ oyọnẹn he yé dona jẹakọhẹ lẹ. Nukunhunhun wunmẹ lẹpo, bẹsọn Sumelinu lẹ po Egiptinu dowhenu tọn lẹ po ji wẹ ko tindo wunmẹ wekinkan tọn dé. Nuhe zọn wẹ yindọ wekinkan nọ gọalọna gbẹtọ lẹ nado sẹ̀ oyọnẹn do, podọ bosọ yidogọna oyọnẹn he tin to aimẹ to ojlẹ dé mẹ.
Titobasinanu gbẹtọ lẹ tọn he wayi lẹ, he sọgan yin yiylọdọ dehe ma hùnnukun eyin yé yin yiyijlẹdo egbezangbe tọn lẹ go, sọ gbẹ́ nọ yin alọdlẹndo taidi nukunhunhun ojlẹ yetọn mẹ tọn. Ahọluigba lomunu lẹ tọn yin apajlẹ nukunhunhun daho hohowhenu tọn dé. E yin gandudeji sọn tòdaho Lomu tọn. Ahọluigba ehe dlẹnkan sọn dogbo otò Scotland tọn kakajẹ agewaji aflika tọn po whèzẹtẹn-waji Meditelane tọn po. Ogbè he yé nọ do to whenẹnu wẹ Latin-gbè.
Latin-gbè yin ogbè dé he yin alọkẹyi na hodọdopọ to weyọnẹntọ lẹ ṣẹnsẹn to owhe susu lẹ he nukunhunhun lomunu lẹ tọn ko busẹ godo. Lẹnunnuyọnẹntọ po wesetọ delẹ po, po gbẹtọ devo delẹ po gbẹ nọ zan Latin-gbè to nuwiwa egbesọegbesọ tọn yetọn mẹ, sọle etlẹ yindọ nukunhunhun Lomunu lẹ tọn ko jai sọn nudi owhe 1,500 die gbọn. Nukunhunhun Lomunu lẹ tọn nọ aimẹ na diblayi owhe fọtọ́n (1000).
Aliho dopo he mẹ nukunhunhun dé nọ wá vivọnu te wẹ eyin e lẹzun apadewhe nukunhunhun yọyọ devo tọn. Taidi apajlẹ, Egipti dowhenu tọn jẹ didiọ ji to whenue jonọ susu lẹ wá tin to ṣẹnsẹn yetọn. E wá lẹzun apadewhe nukunhunhun otò Pẹlsia, Gleki, Lomu po otò Malénu lẹ tọn po tọn. Aliho devo wẹ nado lẹkọ do aliho nuyiwa tọn yetọn whẹwhẹwhenu tọn mẹ, nado bẹ́ gbẹninọ to aliho he bọawa dé mẹ. Taidi apajlẹ, nukunhunhun Lomunu lẹ tọn jẹ bubusẹ̀ ji vudevude to whenue yé jẹ gbẹ̀nọ ji to aliho ehe mẹ. Mọjanwẹ nukunhunhun gbẹ to didiọ kakajẹ egbehe etlẹ yin to aigba Aflika tọn ji.