Kumbari
Kumbari yin gandutọ Otò Kano ton he dugan sọn owhe 1731 jẹ 1743 tọn mẹ.
Otàn gbẹzan tọn to otànnugbo Kano tọn mẹ[jlado | jla asisado]
Nudọnamẹ odò tọn ehelẹ wẹ yin otàn gbẹzan Kumbari tọn sọn lẹdogbedevomẹ Glensigbe Palmer's owhe 1908 tọn to Otànnugbo Kano tọn mẹ.
Saraki gbanatọ́nnukunatọ̀ntọ wẹ Mohamma Kumbari, he yin visunnu Sharefa po Duki po tọn. Saraki he nọ nanumẹ taun de wẹ ewọ ṣigba e nọ yawu duadì kavi gblehomẹ. Ayinamẹtọ etọn lẹ yiwanna ẹn, ṣigba gbẹtọ paa lẹ gbẹwanna ẹn. To ojlẹ enẹ mẹ wẹ awhàn sinsinyẹn de wa aimẹ to Kano po Gobir po ṣẹnṣẹn.
Yinkọ Sarkin Gobir tọn wẹ Sobah. Eyin Gobiriwa gbawhàn Kanawa tọn to gbedopo, Kanawa lọsu na sọ gbawhàn yetọn to whedevonu. Onu ehe zindonukọn na ojlẹ susu lẹ. To Kumbari sin whenu wẹ Sarkin Bornu May-Ali wa Kano nado funawhàn te. E dosla lẹdo Faggi na ozán atọ̀n matin awha awhànfunfun, na Tahiru po Shehu po glọnalina wutu. E lẹkọ do Bornu. Kumbari yi awhàngbenu sọta Dussi to Sarkin Dussi Makurdi sìn whenu bo dibla biọ tòpẹvi lọ mẹ na fihe awhàn lọ sinyẹn jẹ wutu, ṣigba ayinamẹtọ etọn lẹ glọnalina na ẹn sọn tòpẹvi lọ mẹ bibiọ mẹ, bo dọ na ẹn dọmọ, "Sarkin Kano, a ko gbawhàn egbe tọn, yi whegbe. E setonu bo yi ayinamẹ yetọn lẹ bo lẹkọ do whegbe. To awhàn Dussi tọn whenu wẹ Sarkin Aujera Bugau yin huhu te. Kumari lẹkọ do Kano.
To ojlẹ etọn mẹ wẹ awọ̀yinu lẹ yin bibẹwa sọn Nupe, he Sarkin Nupe Jubrila dugan do. Oso lọsu yin bibẹwa ga. Mohamma Kumbari tin to gbesisọ mẹ bo dó to yiyi Jizia sọn Kasua Kurmi dé, bọ ahì lọ dibla yin huhu sẹ. E yí Jizia to Kano to owhe he bọdego bosọ hẹn ẹn diun dọ mallamu lẹ lọsu su akuẹ na. Tukla lọ su sọmọ bọ Arab-nu lẹ jo Otò lọ do bo lẹkọ do Kastina, podọ suhugan hẹntọnọ he tin to tòpẹvi lọ mẹ lẹ wẹ họnyi Otò devo mẹ.
Turaki Kuka Tunku dọna Kumbari dọ, "Saraki, eyin a ma jó Jizia ehe do, mẹdepope ma na po to tòpẹvi lọ mẹ adavo hiẹ po afanumẹ towe lẹ po kẹdẹ." Saraki lọ sọ setonu na ẹn.
Kumbari fọn awhàn sọta Kuddu Baudam. Ayinamẹ yin nina ẹn dọ ni yawu to whenue e tọ́n bo yi Zanga, na e yin didọ dọmọ, "Eyin a ma yawu a ma sọgan gbawhàn Baudam tọn, na awhàngan lẹ su to tòpẹvi lọ mẹ wutu." E dọmọ, "N'ko se."
To whenuena e sẹpọ họngbo tòpẹvi lọ tọn, ogá de yin dindlan doe podọ enẹgodo avùn bẹjẹeji to Kanawa po Kudawa po ṣẹnṣẹn. To whenue Kumbari mọdọ avùn lọ ko to sinsinyẹn, e de owhán de tọ́n bo yin dò tòpẹvi lọ sìn adó go. Sunnu Kano tọn lẹ wá hodoe gbọn fihe owhán dide etọn lẹ ko holiai. Kudawa lẹ hu Kanawa lẹ, bọ Kanawa lẹ lọsu hu Kudawa lẹ, kakajẹ whenue Kumbari jẹ họngbo tòpẹvi lọ tọn kọn. Eyin yé ma su họngbo lọ wẹ dai e na ko biọ enẹ. Kudawa lẹ họnyi owhe yetọn lẹ gbè. Kumbari gbọṣi Zongon Dan Ingarma. Enẹgodo, ojlẹ jijọho tọn yin awuwlena bọ Kumbari lẹkọ do Kano.
Awhàngan kandewiawe etọn lẹ he ma nọ dibu lẹ wẹ: Sarkin Jarumai Aidajika, Berde Duguru, Dan Iya Tefiwa, Dan Iya Gajigi, Sarkin Majia Dandawa, Dan Tama Dan Arkaya, Maji Yakufawa he nọ yin Kunkuru Dageza, Dan Berde Madawaki Yabo, Galadima Dan Faramu, Sarkin Dawaki Mallam Bawa, Berde Sokana, Sarkin Jarumai Akallam, Jarmai Tugwai, Dan Hamuda, Dan Tankari Hamadi, Dan Tara-Tara Abbas, Sarkin Gano Bako, Dandama Kanwa Chilaya, Makama Chikudu, Lifidi Sayadu, Dan Maskara, Maidawaki Berde Dan Ashifu, Sarkin Damargu Baji Dan Gaba, Sarkin Bebeji Zakkari, Dan Bugai Chusa, Dan Beras, Sarkin Ringim Ada, Al-Berka, Sarkin Tsekkia Atoro, Dan Farzaki, Sarkin Burku Muni, Dan Samayila Chikewa, Jarumai Raadu, Gashin Bald Tsofo, Makarma Della, Dan Ajibiji Kakwoshi Magani, Dan Shanono, Dan Ali Duka, po mẹdevo lẹ po. Dopodopo yetọn lẹ ma nọ dibu to awhàn nukọn, ṣigba Kumbari lẹndọ mẹde ma tin he sọ emi. E dugan na owhe wiatọ̀n.