Algeria

Gun

(Gungbe)

Gun (Bénin)

Cet article est écrit en Gun (Gungbe) This article is written in Gun (Gungbe)

Algeria
Tatọ́-tònọ	Algiers
Lẹdo	2,381,741 km²
Gbẹtọ Sọha Lẹ	47,400,000 ab. (2025)

Algeria, he nọ yin yiylọdọ People's Democratic Republic of Algeria, yin otò de to Agewaji Aflika tọn. E yin otò aotọ he klo hugan to aihọn mẹ. E sọ yin dopo to otò he klo hugan to Aflika lẹ mẹ. E yin apadewhe agbegbe Maghreb tọn, he tin to agewaji-whèyihọ Aflika tọn.

Algiers yin tòdaho tangan po tatọ́-tònọ otò lọ tọn po. Algeria tindo dogbó hẹ otò susu devo lẹ. E tindo dogbó hẹ Tunisia to agewaji-whèzẹtẹn, e tindo dogbó hẹ Libya to whèzẹtẹn, e tindo dogbó hẹ Niger to hùwaji-whèzẹtẹn, e tindo dogbó hẹ Mauritania po Mali po to hùwaji-whèyihọ, e tindo dogbó hẹ whèyihọ-waji Sahara tọn to whèyihọ-waji, podọ e tindo dogbó hẹ Morocco to agewaji-whèyihọ.

Whenuho otò lọ tọn

Gbẹtọ lẹ ko nọ̀ Algeria na owhe fọtọ́n susu lẹ, podọ ehe sọgan yin mimọ to yẹdide hoho osókla lẹ tọn mẹ to Jipa Tassili tọn, he yin bibasi lẹdo pé 7000 J.W.M. To owhe 600 J.W.M, omẹ Phoenicia tọn lẹ nọ nọ̀ lẹdo he taidi Hippo Regius (heyin Annaba todin), Rusicade (he yin Skikda todin), po Tipasa po to ṣẹnṣẹn huto tọn lẹ mẹ. Lomunu lẹ dugán do lẹdo lọ ji to vivọnu Awhàn Punic tọn lẹ to 146 J.W.M. godo, podọ todin nuhe nọ yin Algeria to gandudu Lomu tọn glọ kakajẹ whenue Ahọluigba Lomu tọn wá vivọnu to owhe kanweko 5tọ mẹ, to whenuena pipli Germany-nu tọn he nọ yin yiylọdọ Vandals wá vivọnu.

Algeria lẹzun apadewhe pipli otò he mẹ Malenu lẹ yin sinsẹ̀n tangan lọ te tọn to whenuena Arab tintan he tindo yise to sinsẹ̀n Malenu lẹ tọn mẹ wá to ṣẹnṣẹn owhe kanweko 7tọ tọn, podọ mẹsusu to Algeria kẹalọyi sinsẹ̀n yọyọ he nọ yin yiylọdọ Malenu lẹ tọn. To owhe kanweko 11tọ mẹ, whẹndo Arabvi Banu Hilal po Banu Sulaym po tọn lẹ nọ nọ̀ Amelika po whèzẹtẹn Tunisia tọn po ṣẹnṣẹn, sẹpọ lẹdo he nọ yin yiylọdọ Constantois. Lẹndopọ-basitọ he diyin lọ he nọ yin Fibonacci, he nọgbẹ̀ sọn owhe 1170 jẹ 1250 mẹ, gbọṣi Algeria to whenuena e yin jọja aflanmẹ de. E plọn sọha tito-to-whinnu he mí nọ yizan to egbehe tọn, po yẹhiadonu India tọn lẹ po bo nọ yí yé zan gbọn Arab lẹ dali, to Algeria. To 1517, Algeria lẹzun apadewhe Ahọluigba Ottoman tọn. To ojlẹ enẹ mẹ, mẹyuu lẹ yin hinhẹn zun afanumẹ, kẹdẹdile e yin do to fidevo lẹ to ahọluigba lọ mẹ.

To owhe 1500 tọn lẹ po owhe 1700 tọn lẹ po gblamẹ, Spain dugán do adà daho Algeria tọn ji. To godo mẹ, Ahọluigba Ottoman tọn de Spain sẹ̀ sọn Algeria. To 1830, France yí hugan Algeria bo jẹ gandu do e ji. To 1954, pipli de he nọ yin yiylọdọ National Liberation Front (FLN) bẹ avùnhiho jẹeji nado tún Algeria dote sọn France. Algeria lẹzun otò de he dugán do ede ji to 5 Liyasun 1962.

To 1963, Ahmed Ben Bella lẹzun Togán Algeria tọn tintan.

Tòwhan Algeria tọn bẹjẹeji to 1991 bo wá vivọnu to 2002. To 24 Afínplọsun 2011, gandudu lọ de nado doalọtena osẹ́n vonọtaun hihọ́-basinamẹ tọn he to ote to owù mẹ lẹ.

Aigba po lẹdo po otò lọ tọn

Apadewhe daho hùwaji Algeria tọn yin gigọ́ gbọn Danfafa Sahara tọn dali. Pipli osó Aures po Nememcha po tọn lẹ tin to agewaji. Nọtẹn he yiaga hugan to otò lọ mẹ wẹ Osó Tahat tọn, he dite sọ mẹtlu 3,003.

Ogbè lẹ

Ogbè awe he nọ yin dido to Algeria lẹ wẹ Arabe-gbè po Berber-gbè po.

Berber-gbè wá lẹzun yovo-gbè de to owhe 2002 mẹ.

Mẹsusu to Algeria sọ nọ dó Flansegbe. Flansegbe nọ yin yiyizan taidi ogbè he mẹsusu nọ do to otò lọ mẹ.

Ninọmẹ akuẹzinzan tọn

To Algeria, gandudu nọ deanana adà akuẹzinzan tọn susu. Gandudu lọ lọsu tindo adà daho azọ́nwhé susu tọn.

Algeria tindo amì odòglọ tọn po amì jọwamọ tọn po susu.

Gandudu lọ ma ko penugo nado de sọha daho mẹhe ma tindo agbasazọ́n lẹ tọn pò gba.

Sọha mẹhe tin to otò lọ mẹ lẹ tọn

Algeria tindo nudi gbẹtọ livi 45. Tòdaho he hugan 40 wẹ tin he dopodopo yetọn tindo hugan gbẹtọ 100,000.

Sinsẹ̀n Malenu lẹ tọn wẹ yin sinsẹ̀n tangan otò lọ tọn. Nudi Algeria-nu 99 to kanweko ji wẹ yin Malenu.

To ojlẹ de mẹ wayi, Algeria tindo dopo to pipli daho hugan Ju lẹ tọn he ko dẹn-to-aimẹ hugan to aihọn mẹ lẹ mẹ. Ju lẹ ko nọ̀ finẹ sọn owhe kanweko tintan whenu gbọ́n. To egbehe, sọha Ju he pò to otò lọ mẹ lẹ tọn ma pé 200 na susu yetọn ko yin nuyiwa hẹ po kanyinylan po gbọn Malenu lẹ dali to whenuena Islaeli yin didá do aigba Palestine tọn ji wutu.

Tonudidọ

Pipli sẹ́nbasitọ Algeria tọn lẹ tindo adà awe:

• Pipli Akọta tọn (adà aga)
• Pipli Sẹ́nbasitọ Akọta Gbẹtọ lẹ tọn (adà odò)

Ayimatẹn lẹ

Algeria tindo ayimatẹn 58. To 2019, sọha ayimatẹn lẹ tọn diọ sọn 48 jẹ 58. Ayimatẹn lọ lẹ bẹ:

• : 1 Adrar
• : 2 Chlef
• : 3 Laghouat
• : 4 Oum el Bouaghi
• : 5 Batna
• : 6 Bejaia
• : 7 Biskra
• : 8 Bechar
• : 9 Blida
• : 10 Bouira
• : 11 Tamanghasset
• : 12 Tebessa
• : 13 Tlemcen
• : 14 Tiaret
• : 15 Tizi Ouzou
• : 16 Algiers
• : 17 Djelfa
• : 18 Jijel
• : 19 Setif
• : 20 Saïda
• : 21 Skikda
• : 22 Sidi Bel Abbes
• : 23 Annaba
• : 24 Guelma
• : 25 Constantine
• : 26 Medea
• : 27 Mostaganem
• : 28 M'Sila
• : 29 Mascara
• : 30 Ouargla
• : 31 Oran
• : 32 El Bayadh
• : 33 Illizi
• : 34 Bordj Bou Arréridj
• : 35 Boumerdès
• : 36 El Tarf
• : 37 Tindouf
• : 38 Tissemsilt
• : 39 El Oued
• : 40 Khenchela
• : 41 Souk Ahras
• : 42 Tipasa
• : 43 Mila
• : 44 Ain Defla
• : 45 Naama
• : 46 Ain Temouchent
• : 47 Ghardaia
• : 48 Relizane
• : 49 El M'Ghair
• : 50 El Menia
• : 51 Ouled Djellal
• : 52 Bordj Baji Mokhtar
• : 53 Béni Abbès
• : 54 Timimoun
• : 55 Touggourt
• : 56 Djanet
• : 57 In Salah
• : 58 In Guezzam

Nọtẹn ayidego tọn aihọn tọn lẹ heyin zize gbọn UNESCO dali

Algeria tindo nọtẹn ayidego tọn aihọn tọn lẹ heyin zize gbọn UNESCO dali susu taidi Al Qal'a Beni Hammad tọn, he yin tatọ́-tònọ tintan ahọluigba Hammadid tọn; Tipasa, he yin tòpẹvi Phoenicia tọn de jẹnukọn podọ to godo mẹ to tòpẹvi Lomu tọn de mẹ; podọ Djémila po Timgad po, heyin gbakija Lomu tọn; Agbàdo M'Zab tọn ga, he yin agbàdo zannu tọn de he tindo tòpẹvi de to e mẹ; podọ Casbah Algiers tọn he yin figángán hoho de. Nọtẹn ayidego tọn aihọn tọn lẹ heyin zize gbọn UNESCO dali jọwamọ tọn dopo akàn lọ wẹ Tassili n'Ajjer, he yin lẹdo osó tọn de.